Wie was de architect van het Kapittel van Sint Servaas in de vroege 16e eeuw?

[Ingrid M.H.Evers]

Ik kreeg gisteren deze vraag voorgelegd door de Belgische onderzoeker Stefaan Grieten (26 juni 2025, 15:33):

Lambert d'Oupeye, kanunnik van Sint-Servaas en [vanaf 1506] kanselier van prins-bisschop Erard de La Marck, overleed in 1515. Hij bepaalde in zijn testament, dat een door hem gesticht altaar in de augustijnerpriorij van Luik bij voorkeur ontworpen moest worden door de architect van de Sint-Servaasbasiliek van Maastricht. Is geweten wie dat was?

Grieten onderzoekt kunst en cultuur in de vroege 16de eeuw van het prinsbisdom Luik. Het is duidelijk dat die 'Maastrichtse' architect een zekere reputatie had, anders zou een dergelijk belangrijk legaat niet aan hem zijn gekoppeld. Heeft iemand een idee?

[Antonius]

https://pure.uva.nl/ws/files/3943742/41207_Hackeng.pdf

Ben al meer dan één uur aan het lezen en dat gaat nog veel meer uren duren.
Maar ik dacht aan bezittingen; Proosten, Groodproost, en de activa / cijns en dus bezittingen die dwars door de euregio over en weer gingen.
Daar zou de auteur toch ook een naam moeten hebben van die architect.
Er waren ook proosten die kerkbouwers waren en in relatie tot hetgeen ik nu gelezen heb kan dat zomaar een Duitser zijn geweest.

[El Loco]

Lambert d'Oupeye, kanunnik van Sint-Servaas en kanselier van prins-bisschop Erard de La Marck, overleed in 1515. Hij bepaalde in zijn testament, dat een door hem gesticht altaar in de augustijnerpriorij van Luik bij voorkeur ontworpen moest worden door de architect van de Sint-Servaasbasiliek van Maastricht. Is geweten wie dat was?

Lastig hoor. Bij mijn weten werd er begin 16e eeuw niet meer zoveel gebouwd aan de Sint-Servaas. Een grote bouwhausse vond plaats kort daarvoor in de14e en 15e eeuw, met name in de laatste helft van de 15e eeuw: het gotisch gewelf in de kerk, de zijkapellen, de gotische kruisgang en de in de Franse tijd gesloopte Koningskapel (voltooid in 1476). De eerstgenoemde projecten werden omstreeks 1450 voltooid en worden toegeschreven aan kanunnik Dierick Volquin, van wie een plaquette in de kerk aanwezig is. Ik weet niet of daar een sterfdatum op genoemd wordt, maar ik vermoed dat Volquin al lang dood was toen kanunnik Oupeye zijn testament opmaakte. De laatste twee projecten (kruisgang en Koningskapel) worden toegeschreven aan de bouwmeester Cornelis de Wael (ca. 1440-1505), maar ook die kan Oupeye niet bedoeld hebben, aangezien hij in 1515 al tien jaar dood was (tenzij Oupeye verzuimde zijn testament in die tien jaar te updaten). Zie ook deze paragraaf over de bouwgeschiedenis van de kerk.

Ik zie nog wel een mogelijkheid, maar dan komen we uit bij het betere giswerk. Omstreeks 1515 had het Sint-Servaaskapittel een ambitieuze proost, die zich op meerdere manieren inzette voor de verfraaiing van de kerk. Deze Engelbert van Heemstede (?-1539) was in 1515, het overlijdensjaar van kanunnik Oupeye, de vermoedelijke opdrachtgever van een grote luidklok, de nog bestaande Sint-Servaasklok of Grameer I, nu in de pandhof van de kerk (in de westwerktoren hangt sinds 1983 een nieuwe klok, Grameer II). Volgens Van Heemstedes tijdgenoot Matthaeus Herbenus (1451-1538 ) werd toen ook een nieuwe westwerktoren gebouwd. Helaas noemde Herbenus niet de naam van de architect. Bovendien zou die toren al in 1556 zijn vervangen door een nieuw exemplaar van Jan Pyens, die op oude afbeeldingen is te zien.

[Ingrid M.H.Evers]

https://pure.uva.nl/ws/files/3943742/41207_Hackeng.pdf
Ben al meer dan één uur aan het lezen en dat gaat nog veel meer uren duren.

Dat denk ik ook, Antonius, maar wel geweldig dat een dergelijke dissertatie van 700+ pagina's gewoon op internet beschikbaar is. Ik heb dat boek in de kast staan, maar zie nu, dat ik het veel zorgvuldiger had moeten lezen! Niettemin: Hackeng laat ik graag even aan jou over.

[Ingrid M.H.Evers]

Ik zie nog wel een mogelijkheid, maar dan komen we uit bij het betere giswerk. Omstreeks 1515 had het Sint-Servaaskapittel een ambitieuze proost, die zich op meerdere manieren inzette voor de verfraaiing van de kerk. Deze Engelbert van Heemstede (?-1539) was in 1515, het overlijdensjaar van kanunnik Oupeye, de vermoedelijke opdrachtgever van een grote luidklok, de nog bestaande Sint-Servaasklok of Grameer I, nu in de pandhof van de kerk (in de westwerktoren hangt sinds 1983 een nieuwe klok, Grameer II).

Nog niet zo'n gek idee, Loco. Ik denk overigens dat we de betreffende bouwmeester ook zouden kunnen zoeken in het archief van de Kerkfabriek of van de Kamerhof van Sint Servaas (zie Hackeng, pp. 126 en volgende: Vermogensstructuur: https://pure.uva.nl/ws/files/3943742/41207_Hackeng.pdf). Ik ga wat mailtjes versturen.

[Antonius]

Hier moet ik El Loco wel gelijk geven, ik heb die dissertatie kruislings gelezen en eind 1600 is er niet veel meer gebeurd afgezien van de restauratie natuurlijk.
In de dissertatie is sprake van Arnold van Weid als proost en twee anderen. die de basis hebben gelegd voor de Sint Servaas kerk die erg leek op die Baseliek uit Speyer.
Maar ik heb nog niet alles gelezen, krijg je vierkante ogen van aan het beeldscherm

[Stefaan Grieten]

Alvast mijn beste dank voor de vele reacties op zo korte tijd!

[El Loco]

Misschien wil de heer Stefaan Grieten hier de betreffende passage uit het testament van de kanunnik D'Oupeye plaatsen? Frans, Latijn of Nederlands, maakt niet uit, Google Translate vertaalt het voor ons. Ook zou ik willen weten wanneer het testament werd opgemaakt en of er andere legaten, stichtingen, ed., in vermeld worden..

Weten we iets over het uiterlijk van het altaar dat door Oupeye werd gesticht? Bestaat het nog? Aan welke heilige was het gewijd? In welke stijl was het vormgegeven. Laatgotisch, vroegrenaissance of een mengstijl? Voor welke kerk was het altaar bestemd? De Heilig Sacramentskerk (Église du Saint-Sacrament) in Luik was ooit een augustijnenkerk, maar werd, volgens de Nederlandse en Franse Wikipedia, pas in 1527 gewijd en bovendien in de tweede helft van de 18e eeuw vervangen door de huidige, barokke kerk. Het kan natuurlijk zijn dat de voorganger van de huidige kerk in 1515 in aanbouw was en dat Oupeye daar zijn bijdrage aan wilde leveren.

[Ingrid M.H.Evers]

Misschien wil de heer Stefaan Grieten hier de betreffende passage uit het testament van de kanunnik D'Oupeye plaatsen? Frans, Latijn of Nederlands, maakt niet uit, Google Translate vertaalt het voor ons. Ook zou ik willen weten wanneer het testament werd opgemaakt en of er andere legaten, stichtingen, ed., in vermeld worden.

Ik heb wat doorgezocht en vond een passage in een Franse voetnoot, waarin Lambert d'Oupeye niet als kannunik van Sint Servaas werd genoemd, maar als kanunnik van Saint Lambert in Luik. Dat hij in 1506 werd benoemd tot het hoogste ambt in de kanselarij van de Luikse bisschop, heeft waarschijnlijk mede daarmee te maken. Zie de lijst op Wikipedia: https://nl.wikipedia.org/wiki/Lijst_...insbisdom_Luik

Lambert d'Oupeye stierf drie weken nadat hij op 19 juli 1515 het testament had laten opstellen. Daarin zijn verschillende legaten opgetekend voor kunstwerken, onder meer een stel zilveren, met goud getoetste beelden, die door de goudsmid Hans von Reutlingen uit Aken moesten worden gemaakt, of door iemand met dezelfde ambachtelijke kwaliteiten.
Hierover is een artikel geschreven dat (full text) is uitgekomen in het bulletin van het Metropolitan Museum of Art: A Source for Two Gilded Silver Figurines by Hans von Reutlingen, door ELIZABETH RICE MATTISON..Mattison_Metropolitan_Museum_Journal_v_56_2021.pdf

Zie ook: https://orbi.uliege.be/bitstream/226...reliquaire.pdf

Voor de overige bronnen even geduld, aub. Ik moet het weer opzoeken, omdat gisteren de electriciteit in deze hoek van Maastricht uitviel en alles op het scherm wegvaagde. Een paar uur later was alles weer in orde (en de diepvries ondanks de hitte niet gesmolten), behalve mijn computer en printer. Maar ik kom terug!

[Ingrid M.H.Evers]

Lambert d'Oupeye: verwijzing naar een architect

(2) Dans d'autres actes, on le qualifie : maître de l'œuvre du nouveau Saint-Jacques, ce qui prouve le rôle considérable qu'il jouait dans la • réédification^de l'église abbatiale. La qualification d'architecte ne lui est jamais donnée, pas plus qu'à ceux qui, jusqu'au XVIIIe siècle, s'occupèrent des constructions de la cathédrale, quels que fussent leurs talents.

Cependant, le mot n'était pas inconnu : dans son testament, en date du 19 juillet 1515, Lambert d'Oupeye, chanoine de Saint-Lambert, fait un legs pour la construction, en l'église des Augustins sur Avroy, d'une niche sculptée en pierre de Sichen, pour une statue de N. D. de Lorette ; cet ouvrage, déclare-t-il, pourra être confié à l'architecte de l'église Saint-Servais, à Maestricht, qui est expert en travaux de ce genre.

Literatuur
Ed. Poncelet, 'Les Architectes de la Cathédrale Saint-Lambert de Liège', in: CHRONIQUE ARCHÉOLOGIQUE DU PAYS DE LIÉOE, 25 (1934) 5-39. https://www.ialg.be/ebibliotheque/ch...es/capl025.pdf

---------------------------------------------------------------------
Liège
Au début du XVIe siècle, Lambert d'Oupeye, chanoine de Saint Lambert fonda dans l'église des Augustins, au quartier d'Avroy, un autel en l'honneur de Notre-Dame de Lorette. Ce chanoine devint chancelier du Prince Evêque Erard de la Marck en 1506. Le 10 août 1515, il fut inhumé dans l'église des Augustins.
https://www.ndloretteetsthadelin.be/...elorettebe.php

[Ingrid M.H.Evers]

Vormgeving van een nis

Weten we iets over het uiterlijk van het altaar dat door Oupeye werd gesticht? Bestaat het nog? Aan welke heilige was het gewijd? In welke stijl was het vormgegeven. Laatgotisch, vroegrenaissance of een mengstijl? Voor welke kerk was het altaar bestemd? De Heilig Sacramentskerk (Église du Saint-Sacrament) in Luik was ooit een augustijnenkerk, maar werd, volgens de Nederlandse en Franse Wikipedia, pas in 1527 gewijd en bovendien in de tweede helft van de 18e eeuw vervangen door de huidige, barokke kerk. Het kan natuurlijk zijn dat de voorganger van de huidige kerk in 1515 in aanbouw was en dat Oupeye daar zijn bijdrage aan wilde leveren.

Tot nu toe is de vermelding bij Poncelet de enige aanwijzing voor de vormgeving. Het gaat om een nis/kapel gebouwd met mergelsteen uit Sichen. De architect/bouwmeester van het kapittel van Sint Servaas was hier kennelijk bedreven in. Aangezien er in de nis een beeld van Onze Lieve Vrouwe van Loreto moest komen te staan, zal er ook wel een klein altaar zijn geweest, of minimaal een ondersteuning van het beeld.

[Ingrid M.H.Evers]

Wie was Lambert d'Oupeye ( ? - 10 augustus 1515)

Hij stamde uit een oud-adellijk geslacht in Oupeye, een dorp op de westelijke oever van de Maas, gelegen tegenover Argenteau, tussen Haccourt en Visé, dus vlak over de grens. Het kasteel gaat terug tot de twaalfde eeuw. Zijn geboortejaar is onbekend, maar de Luikse historicus J. Daris bechrijft hem in zijn Histoire du diocèse et de la principauté de Liège au XVIe siècle, p. 91 (109 in de digitale versie) als volgt:

"Hij studeerde in Rome en behaalde daar zijn doctoraat in het Kerkelijk Recht ['doctor in decreten']. Kardinaal Julien de Cesarini [Guiliano Cesarini, de jongere] nam hem in dienst als secretaris en droeg, toen hij later terugtrad, zijn [uit 1491 daterend] kanunikaat bij het kathedraal kapittel [Sint-Lambertus] in Luik over aan d'Oupeye (1503). Deze verhuisde naar Luik en werd daar in 1506 benoemd tot kanselier van de prinsbisschop."

In zijn Geschiedenis van Zepperen vermeldt Daris een eerdere periode uit het leven van Lambert d'Oupeye:

"De kanunnik-grondbezitter van Sint-Lambertus, Lambert d’Oupeye, is vermeld als pastoor van Zepperen in de jaren 1494, 1499, 1501 en 1505. (...) Hij stierf in 1515 zonder ooit in Zepperen verbleven te hebben."

De vermelding van het ambt van pastoor in Zepperen wijst erop, dat d'Oupeye op enigerlei wijze verbonden is geweest aan het kapittel van Sint Servaas te Maastricht. Hij kan zeker kanunnik zijn geweest.
Zepperen was een van de elf Banken van Sint Servaas. De deken van het kapittel had hier het patronaatsrecht (patrocinium): hij mocht er de pastoor benoemen. Dat d'Oupeye het ambt bezat, maar er nooit heeft geresideerd, wijst erop dat hij zich heeft laten vervangen door een kapelaan, waarschijnlijk een die behoorde tot de Broederschap der kapelanen van Sint Servaas. Intussen trok hij een inkomen uit het ambt.

Het lijkt waarschijnlijk dat hij tijdens zijn afwezigheid in Rome studeerde. Een en ander zou mogelijk te controleren zijn in het register in de reeks bijlagen bij de inventaris van dr. Elisabeth Nuijens van het archief van het Kapittel van Sint Servaas. Dat bestand is echter momenteel onbereikbaar wegens digitalisering.

Dit alles brengt ons echter niet verder met betrekking tot de gezochte bouwmeester. Daarom hier nogmaals de vraag van El Loco:

Misschien wil de heer Stefaan Grieten hier de betreffende passage uit het testament van de kanunnik D'Oupeye plaatsen? Frans, Latijn of Nederlands, maakt niet uit, Google Translate vertaalt het voor ons. Ook zou ik willen weten wanneer het testament werd opgemaakt [19 juli 1515] en of er andere legaten, stichtingen, ed., in vermeld worden.

[Antonius]

Nou mijn spoor loopt dood in die dissertatie die ik eerder vermelde.

Maar als ik nu naar andere kerken en basilica kijk ( ook mooie documentaires op mediathek van bijvoorbeeld Arte HD klik de link https://arteptweb-a.akamaihd.net/am/...2aQ4SewmlE.mp4 ) dan waren het bouwmeesters die de titel architect niet droegen maar wel aan diverse kerkgebouwen hun ervaringen hadden opgedaan.

p.s. die link is maar een van de vele documentaires over de bouwmeesters, tijdens de corona pandemie heb ik er heel veel bekeken.
En het blijkt ook dat een kerkgebouw destijds niet binnen een generatie klaar was.
Bouwmeesters alsook steenhouwers graveerden echter wel vaker hun "logo" in de relevante stenen bij een constructie, hetgeen dan ook voor hun betaling geregeld gecontroleerd werd door het kapittel.

[El Loco]

Ik zit nog op mijn vakantieadres. Lastig dus om dingen op te zoeken. Zo te zien wachten we nog op een aanvulling van de heer Grieten betreffende de oorspronkelijke tekst van het testament.

[...] dan waren het bouwmeesters die de titel architect niet droegen maar wel aan diverse kerkgebouwen hun ervaringen hadden opgedaan.

Net als Antonius zou ik ook willen weten welke term er in de originele Franse of Latijnse tekst wordt gebruikt: bouwmeester, steenhouwer, beeldhouwer, houtsnijder? Zoals gezegd waren er, voor zover bekend, omstreeks 1515 geen grootschalige bouwwerkzaamheden gaande aan de Sint-Servaas, dus een bouwmeester in de zin van iemand die een bouwwerk ontwerpt, zal de kerk niet in dienst hebben gehad.

De diverse aanvullingen van Ingrid maken een en ander duidelijk. Het feit dat Oupeye testamentair bepaalde dat een andere opdracht bij voorkeur door Hans von Reutlingen moest worden uitgevoerd, toont aan dat hij geen genoegen nam met de eerste de beste. Zie o.a. Hans von Reutlingen op Duitstalige Wikipedia (interessant om daar te lezen dat de Sint-Matthiaskerk in Maastricht enkele zilveren reliëfs van deze gerenommeerde kunstenaar bezit, iets dat geheel nieuw voor mij is).

De beschrijving van het altaar als een nis van Sichense mergelsteen zet ons op een duidelijk denkspoor. Ik denk bij een mergelstenen altaar eerder aan een steenhouwer dan aan een bouwmeester. De vraag is nu waarom dat altaar gemaakt moest worden door een Maastrichtse steenhouwer. Omdat die gewend was met Sichense steen te werken? Als het om een eenvoudige nis ging, dan lijkt het mij sterk dat in heel Luik niemand te vinden was die zo'n nis kon bouwen.

Het zal dus geen eenvoudige nis zijn geweest, maar een in laatgotische stijl (voor renaissance was 1515 nog net iets te vroeg), rijk gedecoreerde beeldennis. En ja, zo'n nis heeft de Sint-Servaasbasiliek inderdaad, niet in de kerk maar in de oostelijke kruisgang, iets voorbij de ingang van de schatkamer:



Is dit het soort altaar dat kanunnik d'Oupeye zich voorstelde voor de Luikse Augustijnenkerk? In dat geval kan deze nis niet gebouwd zijn door de veronderstelde bouwmeester van de gotische kruisgang, de eerder genoemde Cornelis de Wael (ca. 1440-1505). Of, en dan zijn we echt de dingen op zijn kop aan het zetten, is de datering van de kruisgang eind 15e eeuw onjuist? Is de kruisgang, inclusief de altaarnis, tot stand gekomen in de periode dat Oupeye kanunnik van Sint-Servaas was?

[El Loco]

Dezelfde altaarnis getekend door Philippe van Gulpen (1792-1862). In de nis stond in zijn tijd een ander beeld van de Madonna met Kind, zo te zien een staakmadonna, een beeld dat volgens het bijschrift van Van Gulpen eerder in het "klokkenhuis" (westwerk?) stond. Het onderste deel van het altaar was aan het oog onttrokken door een rijk geborduurd antependium.


Bron: Beeldbank HCL, Maastricht