Slavernij in Maastricht dan wel Limburg

[marres]

Ik vond nog iets over Limburgse slavenhouders.
In de jaren kort voor het begin van onze jaartelling groeit aan de oevers van Maas en Schelde een aardewerk industrie op……. Op de vruchtbare Lössgronden bloeit de graanproductie. Met behulp van Duitse slavenarbeid is er en grote voor de export bedoelde productie van zout, ijzer, vee en Ardenner ham.
Helaas is de bron teloor gegaan. Waarschijnlijk van Marcus Terentius Varro, of van Cassius Dio.

[Ingrid M.H.Evers]

Beetje gezocht maar (nog) niet gevonden. Cassius Dio is natuurlijk gefundenes Fressen inzake de Slag in het Teutenburgerwoud. Marcus Terrentius Varro schrijft onder meer over de latifundia, de goeddeels door slaven gerunde grote landbouwbedrijven. Maar naar het schijnt zijn dergelijke bedrijven niet te vinden geweest in onze streken. Enfin, ik ben bang dat ik bij een Latinist te rade moet gaan.

[Ingrid M.H.Evers]

Christiaan Narcis, geen slaaf maar ook niet vrij. 'Zwarte' kinderen als curiositeit in 'witte' huishoudens

Ongetwijfeld hebt u weleens een schilderij gezien van een deftige dame of heer in gezelschap van een kleine donkere jongen, vaak een page. Tot mijn schande moet ik zeggen, dat ik zo'n afbeelding tot nu toe uitsluitend 'consumeerde'. Ik heb me eigenlijk nooit afgevraagd hoe dat zo kwam: een 'negertje' in een 'blanke' huishouding. Dat het hier niet om slavernij ging, is duidelijk. Dergelijke schilderijen beelden een (West-)Europese omgeving uit en al sinds de zestiende eeuw was chattel slavery (slavernij op basis van een koopcontract) in West-Europese landen verboden. Wat die landen praktiseerden in hun niet-Europese gebieden, was iets anders. Maar hoe kwam zo'n jongen (en soms een meisje) dan in zo'n huishouding terecht en wat deed dat kind daar?


Bij toeval las ik een klein artikel van Frans M. Gerards, getiteld: 'Slavernij' in: Mijnstreek, historisch magazine voor Parkstad (2020, nr. 1, online). Hij vermeldde dat omstreeks 1780 de Maastrichtse jurist en bestuurder Willem Hendrik van Panhuys (1734-1808) op zijn buitenhuis kasteel Haeren in Voerendaal een vriend ontving, die op bezoek kwam in gezelschap van een jonge Afrikaan, zijn bediende. Die vriend was ene Rogier Suljard de Leefdael, een kolonel die in Maastricht woonde aan de Tongersestraat. Let wel, we spreken hier over het laatste kwart van de achttiende (18e) eeuw. Dit ontkracht tot zekere hoogte wat ik hierboven in de postings nr. 13 en nr. 14 vermeldde, namelijk dat de (mij) vroegst bekende persoon van kleur in Maastricht in het midden van de negentiende eeuw een kindermeisje (baboe) uit Nederlands-Indië was (nu: Indonesië).

De bediende droeg de naam Narcis. Hij was omstreeks 1765/1766 geboren in het koninkrijk Wassa, in het huidige Ghana. Er waren daar meerdere stammen die met elkaar rivaliseerden: het was geen rustige omgeving. Als jongen van twaalf was hij door vijandige zwarte Afrikanen ontvoerd en als handelswaar naar St. George d’Elmina op de kust van Guinée gebracht, het hoofdkwartier van de West-Indische Compagnie op de zogenaamde Goudkust. Fort Elmina is berucht geworden door de Nederlandse slavenhandel. Gevangen genomen West-Afrikanen werden daar door hun landgenoten verkocht en als slaaf verscheept naar West-Indië: Guyana, Suriname, de Caraïbische eilanden en verder. De jongen, wiens Afrikaanse naam niet bekend is gebleven, werd overigens niet als slaaf verkocht. Hij kwam in handen van Willem Suljard de Leefdael, op dat moment als 'raad fiscaal' (een soort officier van justitie) de tweede man van de WIC ter plaatse. Deze zond hem als 'een geschenk' voor zijn jongere broer, de kolonel in Maastricht, naar de Republiek, waar hij in september 1778 aankwam.



Zo treffen we dus in het najaar van 1778 een twaalf- of dertienjarige 'neger' aan in een stad van circa 11.000 inwoners die personen van kleur nauwelijks zullen hebben gekend. Suljard van Leefdael moet hem een zekere opvoeding hebben gegeven, al was het maar om hem alles te leren wat een bediende moest weten. Gezien het weinige wat over hem tot nu toe bekend is, heeft hij leren lezen en schrijven, en was hij op catechisatie. Vijf jaar later namelijk werd Narcis, circa 17 jaar oud, op 21 december 1783 ’s avonds in de gereformeerde St.-Janskerk te Maastricht gedoopt, nadat hij enige dagen tevoren de geloofsbelijdenis had afgelegd en als lidmaat van de kerk was aangenomen. Bij zijn doop ontving hij de voornaam Christiaan en werd Narcis, de naam die hij in Elmina had gekregen, zijn achternaam. Het was een belangrijke gebeurtenis, die dan ook werd vermeld in de pers. Jammer genoeg is verder nog slechts één gegeven over hem bekend: in de Bataafs-Franse Tijd (1795-1813) heeft Christiaan Narcis gediend in de 'Nederlandse' infanterie (1806). Hij was toen getrouwd en had tenminste één kind. Hoe het hem verder is vergaan, is vooralsnog onbekend.

Het blijkt dat in de tweede helft van de achttiende eeuw veel meer volwassenen van kleur in de Republiek woonden, dan tot nu toe werd aangenomen. De laatste jaren is hier al veel onderzoek naar gedaan. Wat deze jonge West-Afrikaanse kinderen betreft, waarvan er naar schatting tussen 1700 en 1800 meer dan honderd aankwamen in de Republiek: ze waren (een uitzondering als Accra Doura daargelaten) geen slaven in de strikte zin van het woord. Anderzijds hadden zij geen keus: zij waren afhankelijk van hun werkgever, maatschappelijk en economisch. Velen van hen wachtte als volwassenen een armelijk bestaan, inmiddels merendeels zelfstandig, maar als vreemde eend in de Hollandse bijt financieel vaak afhankelijk van het kerkgenootschap.




Er blijkt al langer onderzoek te worden gedaan naar deze kinderen die vaak, als het nieuwtje eraf was, maar moesten zien hoe zij overleefden. Tekenend is de situatie van 'Christiaan van der Vegt', die als vijfjarige met een leeftijdgenootje op 20 april 1748 als 'Afrikaanse moortjes' cadeau werd gedaan aan het vijfjarige prinsesje Carolina van Oranje Nassau, dochtertje van Willem IV, stadhouder van de Republiek. der Zeven Verenigde Provinciën. Na vele jaren aan het hof te hebben gediend en later bij een aanzienlijk heer in Weesp, zou hij in de negentiende eeuw tot armoede vervallen. Koning Willem I, die hij als kind nog op de arm had gedragen, liet zich niets aan hem gelegen liggen.

Het is met name Annemieke van der Vegt die, op zoek naar haar voorvader Christiaan, veel onderzoek heeft gedaan naar deze West-Afrikaanse (kind)bedienden in Europese huishoudens. Al mijn hier geplaatste kennis en bijbehorende illustraties deed ik op in haar blog 'Hoe heette Christiaan?' Zij zoekt nog altijd naar de werkelijke naam van Christiaan van der Vegt, maar heeft haar werkterrein inmiddels zeer verbreed zien worden. Eerlijk gezegd heb ik inmiddels vele uren zoekgebracht in dat blog. Het loont de moeite de inhoudsopgave links op deze webpagina's met aandacht te lezen.

De geschiedenis van haar voorvader Christiaan, van de 'Maastrichtse' Christiaan Narcis en van andere als curiositeit naar 'Nederland' verscheepte West-Afrikaanse jongetjes is tevens opgenomen in de bundel The European Experience in Slavery, 1650–1850 (Rebekka von Mallinckrodt ed.), 2024. Het boek is gratis te downloaden.


https://doi.org/10.1515/9783110749861 (bundel)
https://www.hoeheettechristiaan.nl/
Zie voor afbeeldingen met West-Afrikaanse (kind)bedienden ook: https://nl.pinterest.com/chrvanderve...h-and-18th-cen

[Antonius]

Boeiend om te lezen.
wel een stuk gewenning aan die oude taal

[Pier]

Geen slaaf maar ook niet vrij: zwarte kinderen als curiositeit in witte huishoudens
(..)

Prachtige beschouwing van een nu onvoorstelbare beleving.
Gelukkig is de mensheid - in ieder geval op dit gebied - nu humaner

Anderzijds kan ik mij voorstellen - zonder het overigens in de verste verte goed te keuren!! - dat het zien en 'hebben' van een zwart kindje, dat je toen nergens zag, een beetje gezien werd als het hebben van een apart soort huisdier.
De mensen hadden toen - vrees ik! - geen idee van het feit dat ze met een zwart medemens van doen hadden. Dat is nu gelukkig onvoorstelbaar.

[Ingrid M.H.Evers]

Anderzijds kan ik mij voorstellen - zonder het overigens in de verste verte goed te keuren!! - dat het zien en 'hebben' van een zwart kindje, dat je toen nergens zag, een beetje gezien werd als het hebben van een apart soort huisdier.

Er is weleens gesteld dat vanwege het prestige dat het in huis hebben van zo'n curiositeit met zich meebracht, op sommige portretten een 'moor' werd afgebeeld die men niet bezat. Vooralsnog is daar overigens geen bewijs voor gevonden.

Maar er schijnt nog iets meer aan de hand te zijn geweest. Wie die schilderijen eens echt goed bekijkt, zal opmerken dat veel van die West-Afrikaanse (kind)bedienden een metalen (zilveren?) band om hun nek hebben. Daarop zouden naam en adres en/of heraldisch wapen van hun meester(es) zijn ingegraveerd. Annemieke van der Vegt heeft ook daar onderzoek naar gedaan en constateerde, dat op sommige portretten tegelijkertijd honden (mogelijk ook een aapje?) worden afgebeeld, eveneens voorzien van een halsband. Dergelijke halsbanden werden onder meer in Engeland te koop aangeboden als geschikt voor 'servant and dog'. Zelfs zijn op schilderijen leibanden gevonden die van de schouders afhangen. Niet werkelijk als tuigje gebruikt, maar als teken van bezit bij een bijzonder 'huisdier'. Die kinderen/jongemannen met 'slavenband' waren niet officieel gekocht, maar toch niet vrij.



Nederlands meisje met een hond en een page met halsband (1708 ), door de Nederlandse kunstenaar Philip Vilain (werkzaam tussen 1694-1717)

https://www.hoeheettechristiaan.nl/slavenband/

https://runaways.gla.ac.uk/blog/wp-content/uploads/2016/08/Collar1-900x576.jpg

[Annemieke]

Beste lezer,
Mijn naam is Annemieke van der Vegt, sinds 2013 hou ik mij bezig met de West-Afrikaanse kindbedienden in het onderzoek "Hoe heette Christiaan?" (www.hoeheettechistiaan.nl) waarover hierboven een aantal malen gepost is.
Ik was eigenlijk niet van plan om te reageren, maar ik heb wat problemen met het woordgebruik in de bovenstaande posts. We hebben het over kleine kinderen die bij hun ouders vandaan gehaald zijn, meestal op een Fort een ambtenaar van de WIC moesten dienen en daarna op een schip naar Nederland werden gebracht. In het ruim van dat schip bevonden zich honderden mensen waarmee het kind zich kon identificeren. Ze maakten mee dat mensen over boord werden gezet, gemarteld en later verkocht werden op een markt. De schepen vanaf de Westkust van Afrika voeren nooit rechtstreeks naar Nederland, maar gingen via het Caribisch gebied. Hierna kwamen ze terecht bij families die ze moesten dienen, hun naam, taal en cultuur werd hun ontnomen. Het jongste kind in mijn archief was twee jaar bij zijn doop.
Velen van deze jongetjes verdwenen in het niets, zijn niet terug te vinden. Meer hierover in mijn blog Ongedocumenteerde zwarte bedienden.

Ik zou het zeer op prijs stellen wanneer er met respect over hen geschreven wordt, bijvoorbeeld "Afrikaantjes" dat is een plantje. Wilt u naar ze verwijzen en is het nodig om ook hun kleur aan te duiden, gebruik dan West-Afrikaanse (kind)bediende.

De eerste jongens in mijn archief waren rond 1650 in Nederland en rond 1820 hadden nog verschillende leden van de Staten-Generaal een West-Afrikaanse bediende. Tijdens de tentoonstelling "De vergeten prinsessen van Thorn" was ook schilderij aanwezig met daarop een bediende.

Wilt u meer weten over mijn zoektocht naar het leven van Christiaan van der Vegt, kijk eens naar het item gemaakt door de NOS:

https://www.youtube.com/embed/vWxkS7qXjCk?si=ropJr1o2F96rk4J9

Heeft u vragen, de meeste antwoorden zult u vinden op mijn blog Hoe heette Christiaan?

[Ingrid M.H.Evers]

Beste Annemieke van der Vegt, welkom op Mestreech Online.

Ik heb begrip voor uw bezwaren tegen het door mij hierboven gebezigde woordgebruik. Als u me even had gemaild, was dat al gewijzigd, maar ik zal de 'Afrikaantjes' (die mij overigens ook dwars zaten) alsnog wijzigen.

Anderzijds ben ik historicus en vind ik het belangrijk het vroegere taalgebruik niet te negeren. Ik zet dat dan tussen aanhalingstekens. Dat in ons tijdsgewricht alternatieve en betere woorden zijn geconcipieerd, is zonder meer winst. Ik ben blij met uw suggestie in deze, want het onderwerp met bijbehorend taalgebruik ligt in normale omstandigheden ver van mijn bed. Ik zal ook 'West' toevoegen aan 'Afrika'. Overigens spreekt u zelf van 'volwassenen van kleur' en over 'ongedocumenteerde zwarte bedienden'.

Mocht u verder komen met de in uw blog vermelde graaf van Gronsveld, waarover ik u eerder schreef, dan hoor ik het graag. Het dorp ligt onder de rook van Maastricht en heeft in dit geval zeker ook mijn belangstelling.

[Antonius]

Men kan zich zeer wel voorstellen dat iets niet lekker mond, qua taalgebruik in een bericht of artikel. Het is echter exact die taal alsook normaal geaccepteerd gebruik van de taal uit die tijd en dat verleden. Ik zie daar geen zwarte piet discussie of acht die nodig.
Dat het taalgebruik als conflict weer eens actueler opdoemt bij dergelijke polemische kwesties ligt niet aan de uitleg van Ingrid M.H.Evers maar is gewoon een feit uit het verleden en dat mag uitgesproken worden zonder dat men terugkeert naar die houding en laatdunkende meningen over andere en hun afkomst.

Als je "All in the Family" hebt gemist, met Archie Bunker en Edit kan ik je alleen maar aanraden die afleveringen nog eens allemaal te bekijken op Youtube.
Ik heb het grootste respect voor etniciteit en afkomst, maar doe jezelf eens een lol en maak er iets positiefs van.

[Ingrid M.H.Evers]

Heeft u vragen, de meeste antwoorden zult u vinden op mijn blog Hoe heette Christiaan?

Ik heb inderdaad nog enkele vragen in verband met die West-Afrikaanse (kind)bedienden in 'blanke', West-Europese huishoudens.

Van sommigen van hen is de eigen of (vaker) de door hun eigenaren toegekende naam bekend geworden doordat zij gedoopt werden. Die doopnaam werd binnen de kerkgemeenschap in een doopregister opgetekend; ook werd er soms in de pers aandacht aan besteed. Het is mij opgevallen, dat de in de blog Hoe heette Christiaan? genoemde doopsels uitsluitend verwijzen naar de protestantse religie. In Amsterdam en in andere grote steden bevonden zich echter in de zeventiende tot en met de negentiende eeuw zeker ook katholieken (en joden/Israëlieten) van aanzien. Zouden zij géén donker gekleurde bedienden hebben gehad? Dat lijkt me minder waarschijnlijk; de rechtvaardiging van slavernij berustte bij deze religies ongetwijfeld op dezelfde gronden. Waar het christenen betreft: het Internet staat vol Bijbelse citaten die slavenhandel en slavernij billijken en slaven aansporen zich te verzoenen met hun lot; zie bijvoorbeeld het boek Leviticus, de profeet Timotheüs en de brieven van de apostel Paulus. Zou het onderzoek naar 'de ongedocumenteerde kinderen' dus misschien kunnen/moeten worden uitgebreid met andere bronnen dan die tot nu toe zijn gebruikt?

Een tweede vraag betreft de verscheping van die jonge West-Afrikaanse kinderen. In posting nr. 52 hierboven schrijft Annemieke van der Vegt dat die eerst de hele tocht naar West-Indië meemaakten en pas na de thuisreis van zo'n Hollands slavenschip in Nederland terecht kwamen: de beruchte driehoeksvaart (https://nl.wikipedia.org/wiki/Trans-...riehoekshandel). Ik vraag mij af, of dat helemaal juist is. De twee ca. vijfjarige 'moortjes' die waarschijnlijk door een hoge functionaris van de WIC als verjaardagsgeschenk aan de vijfjarige prinses Carolina van Oranje Nassau vanuit Elmina naar Den Haag werden opgestuurd, in keurige kleding gestoken, hebben zeker zo'n jarenlange reis niet gemaakt. Ze zouden het niet hebben overleefd. Ook Christiaan Narcis, als cadeautje opgestuurd aan de kolonel in Maastricht, lijkt mij die reis niet te hebben gemaakt.

De schepen vanaf de Westkust van Afrika voeren nooit rechtstreeks naar Nederland, maar gingen via het Caribisch gebied.

Dat zal zeker gegolden hebben voor de slavenschepen die soms maandenlang voor anker lagen voordat zij vanuit Elmina naar het westen vertrokken (ze moesten eerst voldoende 'lading' hebben). Het waren bovendien zeilschepen, die afhankelijk waren van de wind, met name de passaatwinden. Maar er was ook andere scheepvaart. Schepen van de VOC, vaak met Europese passagiers vanuit de Oost, legden op de thuisreis ongetwijfeld aan in Elmina en andere bevriende havens langs de Goudkust. Vandaar gingen ook weer Hollandse ambtenaren en functionarissen huiswaarts.
Desondanks zal de reis vaak nog zes tot acht weken hebben geduurd, afhankelijk van gunstige winden en eventuele konvooivaart bij oorlogssituaties.

Het antwoord op deze vragen heb ik niet gevonden op de blog van Annemieke van der Vegt. Zij verwijst mij naar haar Christiaan Bibliotheek. Voor mij eindigt hier echter het verhaal over de 'Maastrichtse' Christiaan Narcis en zijn lotgenootjes. Back to topic!

Wie nog wat verder wil graven kan terecht op de blog:
https://www.librarything.com/catalog/AMvdV. "Er is een aparte categorie over slavernij, waarin u ook boeken vindt over de slavenhandel en scheepsreizen."

[Ingrid M.H.Evers]

(Klik op de foto voor een groter resultaat).

Het verhaal van Christiaan Narcis krijgt nog een staartje. Hij werd gedoopt op 21 december 1783, maar nu blijkt dat op diezelfde pagina in het doopregister van de gereformeerde gemeente in de Sint Jan nog een ongewoon doopsel vermeld wordt. Een week of zes eerder werd op 2 november 1783 'eene Moorinne uit West Indiën' gedoopt. Zij kreeg de namen Catharina Christina, waarbij 'Christina' (=christen) haar achternaam werd.

Over Catharina Christina is verder niets bekend. Zij kreeg net als Christiaan Narcis tegelijk met het doopsel niet alleen haar vrijheid, maar ook toegang tot de (financiële) steun van de gereformeerde kerk. De nieuwe achternaam Christina komt in Nederland en West-Indië meer voor, maar ik heb haar (nog) niet kunnen herleiden naar een bepaalde persoon.

Bij de inschrijving worden geen peetouders vermeld, terwijl dat bij Christiaan Narcis wel het geval is. Het lijkt echter onwaarschijnlijk dat zij alleen was. Slechts een enkele maal worden in dit protestantse register de peten van dopelingen vermeld. Bij Narcis kwamen die echter uit de hoogste regionen van de protestantse gemeente, reden waarom zij wel werden vernoemd.

Eveneens opmerkelijk is, dat er in datzelfde doopregister, dat 45 jaar beslaat, geen enkel ander doopsel van een persoon van kleur wordt vermeld. Twee niet-blanke personen protestants gedoopt in november-december in 1783 en geen enkele méér in bijna een halve eeuw? Wat losse gedachten die bij mij opkomen:

* Zeker is, dat deze 'personen van kleur' via het garnizoen of een burgerlijke bestuurder te eniger tijd in Maastricht belandde, de een uit West-Afrika, de ander uit de Suriname of de Antillen. Het garnizoen bestond merendeels uit buitenlandse huurlingen, vaak afkomstig uit protestantse gebieden. Een groot deel van de bestuurslaag was eveneens protestant.
* Het lijkt uitgesloten te zijn, dat deze twee personen tot hetzelfde gezin behoorden. Er moeten dus eind achttiende eeuw te Maastricht meerdere personen dienstpersoneel uit de koloniën hebben gehad.
* Mogelijk waren de gereformeerde dominees in Maastricht eind achttiende eeuw bijzonder geneigd tot het winnen van bekeerlingen, al dan niet met de achterliggende gedachte dat wie gedoopt werd, automatisch vrijgemaakt werd.

Bron: HCL, toegangsnummer 11.01 DTB's RAL en GAM, inv.nr. 1012: doopregister gereformeerde gemeente, 1742-1787.