Joodse geschiedenis in Maastricht

[hermanw]

Het Joods Historisch Museum heeft 517 treffers bij de zoekterm 'maastricht':
http://www.jhm.nl/zoeken?q=maastricht

In de fotocollectie ( http://www.jhm.nl/zoeken?q=maastricht&s=collectie/fotos ) bevinden zich enkele mooie familiefoto's, waaronder een foto van Sophia Selma (Fieke) Herzog ( http://www.jhm.nl/collectie/fotos/40004658 ). Van Fieke is ook een poëziealbum beschikbaar: http://www.jhm.nl/collectie/documenten/00003699

[Tedje]

Opening synagoge in Maastricht 21 aug. 1840

Tijdens mijn naspeuringen naar de geschiedenis van de gemeentepolitie Maastricht kwam ik onderstaand krantenartikel uit augustus 1840 tegen.
De opening van de synagoge aan de Capucijnengang ging op 21 augustus 1840 niet zonder slag of stoot.

Dit is een typisch voorbeeld dat de gemeentepolitie van toen nog helemaal niet in staat was om zelf haar taak naar behoren uit te voeren en is een van de voorbeelden waar de Marechausee de orde moest bewaken.

De toon in het krantenbericht is ook niet erg lovend betreffende de Joosdse gemeenschap.

[Breur]

Dit is een typisch voorbeeld dat de gemeentepolitie van toen nog helemaal niet in staat was om zelf haar taak naar behoren uit te voeren en is een van de voorbeelden waar de Marechaussee de orde moest bewaken.

Beste Tedje, ik vrees dat deze zin op korte termijn nog wel eens actueel zou kunnen worden.

Overigens werden de Israelieten, zigeuners en Lombarden die zich vestigden in de groeves te Sint Pieter of op andere plekken altijd verjaagd.

In 1881 schrijft men in De Maasgouw:

Thans zijn wel is waar de Lomberdiers uit ons land verdwenen, maar pandhuizen en banken van leening, wier handelingen, helaas! boven het politietoezicht staan, vinden wij nog als zoovele ellendige speculatien op lichtzinnige verkwisting en armoede in ons midden aanwezig.

[Breur]

Joodse begraafplaatsen en grafstenen in Limburg.

Adrie Drint geeft in bijna volledige inventarisatie van de joodse begraafplaatsen en grafstenen in Limburg (Stilte en lofzang). De joodse graven in Maastricht komen uitvoerig aan bod. Gepubliceerd in Publications 1996.

[hermanw]

Stenen archief

Adrie Drint geeft in bijna volledige inventarisatie van de joodse begraafplaatsen en grafstenen in Limburg (Stilte en lofzang). De joodse graven in Maastricht komen uitvoerig aan bod. Gepubliceerd in Publications 1996.

Een site om in dit verband in de gaten te houden is 'Het Stenen Archief', een projekt van het Nederlands Israëlitisch Kerkgenootschap en Akavoth:
http://www.stenenarchief.org/index.htm

Het project is nog in ontwikkeling, maar het is de bedoeling dat hier alle Ashkenazische begraafplaatsen online komen te staan. Er zijn al enkele begraafplaatsen in Limburg geplaatst, maar Maastricht ontbreekt nog.

[Ingrid M.H.Evers]

Opening nieuwe synagoge (1840)

Tijdens mijn naspeuringen naar de geschiedenis van de gemeentepolitie Maastricht kwam ik onderstaand krantenartikel uit augustus 1840 tegen.

Dit is een ingezonden brief en dus als zodanig mogelijk 'gekleurd'. Intrigerend is ook dat zij in een Brabantse krant is gepubliceerd, niet in een Limburgse. Ik vraag mij af wat het politiearchief over deze gebeurtenissen heeft te melden.

Overigens citeert J.M. Lemmens in zijn boek Joods leven in Maastricht (Maastricht 1990, blz. 74, 79) een heel ander bericht. Hij vermeldt hoe tijdens de Joodse feestdagen eind augustus 1840 de inwijdingsplechtigheden plaatsvonden (tussen enkele aanhalingstekens de tekst van Lemmens; tussen dubbele de door hem geciteerde tekst):

'Op vrijdag de 21e augustus trok er vanaf 15.00 uur een "heuse Limburgse processie", onder het spelen van het stadscarillon, van de oude huissynagoge aan de Kleine Gracht via de Markt en de Grote Gracht naar de nieuwe synagoge in de Bogaardenstraat. "De geheele politie en maréchausees in grand tenu vergezelden den optogt, evenals een kapitein en twee officieren, terwijl naast den optogt twee linien militairen gingen om den toeloop van meerdere duizenden nieuwsgierigen te keeren. Het schoonste weer begunstigde de feestviering en de stoet trok alzoo over den Markt en de Groote Gracht heen naar de Bogaerdenstraat, in beste order en zonder de minste stoornis."

'Om half zes was iedereen bij de nieuwe synagoge aangekomen. De militairen en 24 meisjes hadden zich bij de ingang in twee rijen opgesteld. Een deputatie haalde "de overheden en geestelijkheid" af en "dezen trokken onder het spelen van het Nationaal lied (het Nederlandse Volkslied) den tempel binnen". (...) Daarna bedankte Salomon Bloemendal de burgerlijke en militaire autoriteiten voor hun gulle giften en hun aanwezigheid en vervolgde met een gebed voor de koning. Hierna verlieten deze autoriteiten de synagoge en kon de Sabbat-dienst beginnen. (...) De festiviteiten [gedurende drie dagen] werden afgesloten met een bal in de redoute-zaal op zondagavond.'

Wat alle autoriteiten precies hebben bijgedragen kan men nalezen bij Lemmens. De gemeente Maastricht had in elk geval ƒ 5.000 geschonken voor de bouwkosten, en ook de koning had deze gesubsidieerd. Dat jan en alleman op deze gebeurtenis afkwam, was logisch: plechtigheden met zoveel pracht en praal wilde iedereen wel meemaken. Na negen jaar Belegstaat was men dergelijke gebeurtenissen geheel ontwend. Alleen was de Bogaardenstraat met de Capucijnengang natuurlijk wel een beetje smal. Enige vorm van 'militaire afzetting' lijkt mij noodzakelijk te zijn geweest om de stoet niet in het gedrang te laten geraken. Te meer omdat 'de gehele politie en marechaussee' in 1840 slechts een handvol mannen omvatte.

[marres]

'Op vrijdag de 21e augustus trok er vanaf 15.00 uur een "heuse Limburgse processie", onder het spelen van het stadscarillon, van de oude huissynagoge aan de Kleine Gracht via de Markt en de Grote Gracht naar de nieuwe synagoge in de Bogaardenstraat. "De geheele politie en maréchausees in grand tenu vergezelden den optogt, evenals een kapitein en twee officieren, terwijl naast den optogt twee linien militairen gingen om den toeloop van meerdere duizenden nieuwsgierigen te keeren. Het schoonste weer begunstigde de feestviering en de stoet trok alzoo over den Markt en de Groote Gracht heen naar de Bogaerdenstraat, in beste order en zonder de minste stoornis."

'Om half zes was iedereen bij de nieuwe synagoge aangekomen. De militairen en 24 meisjes hadden zich bij de ingang in twee rijen opgesteld. Een deputatie haalde "de overheden en geestelijkheid" af en "dezen trokken onder het spelen van het Nationaal lied (het Nederlandse Volkslied) den tempel binnen". (...) Daarna bedankte Salomon Bloemendal de burgerlijke en militaire autoriteiten voor hun gulle giften en hun aanwezigheid en vervolgde met een gebed voor de koning. Hierna verlieten deze autoriteiten de synagoge en kon de Sabbat-dienst beginnen. (...) De festiviteiten werden afgesloten met een bal in de redoute-zaal op zondagavond

Mooi dat Ingrid dit zo snel vond en goed om dat te lezen.
Op enkele uitzonderingen na - kennelijk afkomstig uit een andere provincie - waren we niet dus zo antisemitisch (antivreemdeling) als uit het bericht van gisteren even leek.

[hermanw]

Redactioneel commentaar op lezersbrief 1 septmber 1840

Tijdens mijn naspeuringen naar de geschiedenis van de gemeentepolitie Maastricht kwam ik onderstaand krantenartikel uit augustus 1840 tegen.

De door Tedje geplaatste lezersbrief uit de Noordbrabander van 1 september 1840 is op de volgende pagina voorzien van een redactioneel commentaar. Daarin wordt volgens mij ook duidelijk waarom dit in een Brabantse krant verscheen:
http://kranten.kb.nl/view/article/id...3Ap003%3Aa0008

(klik rechts onderaan op 'Lees verder') om naar de tweede pagina te gaan)

[Ingrid M.H.Evers]

Van der Capellen

Na de hierboven door Herman geplaatste link te hebben gelezen, moet ik zeggen dat ik er nog altijd niet veel van begrijp. Van der Capellen heeft ook in Bergen op Zoomde ingebruikname van de nieuwe synagoge bijgewoond, dus net als in Maastricht. De katholieken zouden daar niet gelukkig met hem zijn geweest, 'net als in Maastricht'? Want tegenover de katholieken toonde hij - de protestant - zich negatief, terwijl hij wél de joden naar de ogen zag? Anderzijds - zo vervolgt het redactioneel commentaar - is men als christen/katholiek wel verplicht tot een neutrale houding tegenover de Israelieten (joden), want zij zijn volgens de Grondwet gelijkberechtigd en zelfs de paus is hen welwillend gezind?

Mij is niet duidelijk wat Van der Capellen nu eigenlijk wordt verweten. Het enige dat ik me kan voorstellen is, dat de krant verwijst naar het processieverbod voor de katholieken. Protestanten hadden niet van die opzichtige godsdienstige uitingen, maar katholieken waren dat sinds eeuwen gewend en irriteerden er de protestanten mee. In het tweeherige Maastricht - waar katholieken en protestanten na 1632 gelijke rechten hadden - waren openbare processies verboden. Onder het motto 'gelijke monnikken, gelijke kappen' was het katholieken in de negentiende eeuw nog steeds verboden processies te houden op de openbare weg.

Het kan zijn dat Van der Capellen in Bergen op Zoom het verbod heeft uitgebreid tot de normaal wel toegestane processie in de kerk of op de eigen grond (bv. over het kerkhof naast het kerkgebouw). ALS dat zo is geweest, dan moet wel in gedachten worden gehouden dat dit alles speelde in de periode dat hij tijdens de Belgische Opstand (1830-1839) gouverneur was van een aan de 'grens' met het rebelse België gelegen vesting, in oorlogstijd dus. En dan werden er in vestingsteden immers méér uitzonderlijke maatregelen getroffen, zoals een verbod op carnaval en op vereniging en vergadering en samenscholing in het algemeen?

Nu suggereert De Noordbrabander dat er in Maastricht voor de Israelieten in 1840 wél een opheffing van het processieverbod is toegestaan. Dat is echter een misverstand. De optocht van autoriteiten en joodse gemeenschap naar de nieuwe synagoge is niets meer dan dát: een feestelijke stoet, geen religieuze manifestatie. De joodse religie kent het begrip 'processie' niet eens.

Wat betreft De Noordbrabander: ik vroeg me al af waar die asterisk op het einde van de brief naar verwees. Goed dat Herman dat even nakeek en het redactioneel commentaar vond. De krant haalde in een voetnoot uit naar het Handelsblad, dat niets over deze Maastrichtse gebeurtenissen had geschreven. Kwam dat niet in de kraam te pas?

Als je er de krangtenbank van de Koninklijke Bibliotheek op naslaat blijkt, dat Het Handelsblad in deze maanden andere dingen aan het hoofd had, met name de positie van Maastricht en Venlo in de nieuwe Grondwet. Afgezien daarvan: er wás immers helemaal geen 'opstand van de Maastrichtse katholieken' geweest?

Je vraagt je onwillekeurig af of De Noordbrabander geen last had van de komkommertijd, want het redactioneel argument om deze kwaadaardige brief te plaatsen lijkt mij van nul en gener waarde.

[Ingrid M.H.Evers]

Het enige dat ik me kan voorstellen is, dat de krant verwijst naar het processieverbod voor de katholieken. Protestanten hadden niet van die opzichtige godsdienstige uitingen, maar katholieken waren dat sinds eeuwen gewend en irriteerden er de protestanten mee. (...) Onder het motto 'gelijke monnikken, gelijke kappen' was het katholieken in de negentiende eeuw nog steeds verboden processies te houden op de openbare weg.

En dan is er altijd weer dat naadje van de kous. Volgens de HEM mochten de vier parochies van de stad eens per jaar één gezamelijke, openbare stadsprocessie houden. Na 1848 waren nieuwe parochies daarvan uitgesloten. Pas in 1988 kwam de zeggenschap hierover aan de gemeentelijke autoriteiten en werden door de gemeenteraden dergelijke voorschriften versoepeld (of niet).

Maar ook in de negentiende eeuw waren er uitzonderingen op de regel. De Onze Lieve Vrouweparochie vroeg en kreeg in 1840 van de koning in hoogst eigen persoon toestemming voor een uitzonderlijke eigen 'stadsprocessie' op het feest van Onze Lieve Vrouwe Hemelvaart op 15 augustus. Een uitgebreide beschrijving vinden we - alweer - in de vermaledijde Noordbrabander van 27 augustus (dus 12 dagen later). En ja, ook nu doet de stadscommandant Van den Capellen niet 'aardig' tegen de katholieken. Dat wil zeggen, hij verbiedt dat het muziekcorps van het garnizoen meetrekt in de processie. Maar is dat moedwil, of was hij gebonden aan voorschriften?

[El Loco]

Even een niet-onderbouwd en dus persoonlijk commentaar (maar ik sta open voor correcties):
Ik vind die Van den Capellen steeds sympathieker worden. Iemand die de pluriforme samenleving probeerde te verdedigen en een beetje tegengas durfde te geven tegen de claims van de katholieke meerderheid. Tevergeefs, want later in de 19e eeuw zou dit in het Zuiden alsnog tot een verstikkend homogeen katholieke samenleving leiden, waar voor niet- of andersgelovigen weinig ruimte was.

[marres]

Er zijn later weer veel - om in de context te blijven - wereldlijk denkende mensen gekomen. In onze tijd lijkt daar even een dip in te zijn, volgens mij is dat tijdelijk.
De meerderheid staat wel open voor al het nieuwe. Juist degenen die ook van het oude houden.
Mijn over-over-opa heeft in de politieregisters gestaan, en een broer heeft zelfs - kortdurend - in het gevang gezeten omdat hij zich tegen de nieuwe tijden meende te moeten verzetten, maar dat is later allemaal goed gekomen.
Je hebt altijd mensen die alles eerder zien en er naar handelen. Van der Capellen was zo iemand.

[Pier]

(..) Je hebt altijd mensen die alles eerder zien en er naar handelen. Van der Capellen was zo iemand.

Is dat wel zo?
Ik bedoel dat Van der Capellen tot voor kort in de Maastrichtse geschiedenis zelfs geen voetnoot had.
Om nu gelijk te beweren dat Van der Capellen een "ziener" was is gelijk het andere uiterste, toch?

Misschien moeten we deze discussie ook niet in deze thread voeren maar HIER.

[El Loco]

@Pier:
Wat mij betreft, is die uitspraak over Van den Capellen, als iemand die "steeds sympathieker" wordt, niet 100% serieus bedoeld. We weten slechts weinig over de man en hij is inderdaad maar nauwelijks twee jaar in Maastricht geweest.

Om terug te keren naar het onderwerp van deze thread: het Joodse leven in Maastricht lijkt rond 1870 op zijn hoogtepunt te zijn, tenminste als je naar het aantal Joden in de classis Maastricht kijkt. Zie http://www.jhm.nl/cultuur-en-geschie...urg/maastricht voor een beknopte geschiedenis van het jodendom in Maastricht. In de eerste helft van de 20e eeuw bestond in veel Zuidnederlandse steden en dorpen een volkomen verzuilde katholieke monocultuur (die ik eerder verstikkend noemde; misschien wat sterk uitgedrukt). De teruggang van de Joodse gemeenschap in Maastricht en de rest van Limburg aan het einde van de negentiende eeuw valt min of meer samen met de 'katholieke emancipatie'.

Het gaat te ver om de achteruitgang van het jodendom in Maastricht in de schoenen van de RK Kerk te schuiven. Maar het antisemitisme, waar uiteindelijk de Shoa uit voortkwam, was een breed gedragen gevoel onder de bevolking, die aan de leiband liep van de RK geestelijkheid. Het is treurig dat het in 1940, 100 jaar na de vreugdevolle inwijding van de nieuwe synagoge, door sommigen met knarsende tanden gadegeslagen, uitdraaide op een vrijwel totale vernietiging van de Joodse gemeente in Maastricht.

Van den Capellen lijkt in dat perspectief iemand die vasthield aan beginselen die teruggingen op de Franse Revolutie: gelijkheid van alle religies, bescherming van minderheden en strikte scheiding van Kerk en Staat.

Maar nogmaals, ik laat me graag corrigeren

[marres]

El Loco schreef:

We weten slechts weinig over de man en hij is inderdaad maar nauwelijks twee jaar in Maastricht geweest

Hier enige feiten over de generaal van de Capellen die ik al 'googlend' vond.

Frederik Benjamin Alexander Philip baron van der Capellen is geboren op 17 November 1781, hij werd luitenant generaal der infanterie, ridder Militaire Willemsorde 3e klasse, dat lijkt laag maar is een hoge onderscheiding.
Hij is gestorven in Maastricht op 22 Mei 1854.

Hij was de zoon van Robert Jasper van der Capellen, de radicale voorman van de nationale patriottenbeweging vanaf 1784. Deze was een warm voorstander van democratisering, was tegen vriendjespolitiek waarbij openbare functies onder adel en patriciaat werden verdeeld, en tegen de nog steeds bestaande herendiensten die boeren gratis voor de adel moesten verrichten. Hij was tegen het zenden van militairen naar Amerika om de Engelsen te steunen in hun oorlog tegen de Amerikaanse vrijheidsstrijders. Mede daarom was hij zeer antikoningsgezind. Na de Oranje contrarevolutie in 1788, gevolgd door de inval van de Pruisen, was hij de enige patriot die ter dood werd veroordeeld. maar dit vonnis werd gelukkig niet uitgevoerd.

Robert Jasper was de opvolger de patriottenleider die wellicht meer bekend is Johan Derk van der Capellen tot den Pol. De precieze familierelatie ken ik niet, vermoedelijk was dat een broer of een neef.

Deze familie bestond dus uit een zeer zelfstandig denkende en vooruitstrevende personen, die voorstander waren van gelijkheid van de mensen, inbegrepen katholieken en joden, ook als dat ten koste ging van hun eigen klasse.

Zie:
http://historischhuis.nl/recensiebank/review/show/580
http://nl.wikipedia.org/wiki/Joan_De...en_tot_den_Pol