Klevarie

[Ingrid M.H.Evers]

vroege paviljoenziekenhuizen in Nederland

Het Wilhelmina Gasthuis in Amsterdam stamt uit dezelfde tijd en is ook opgebouwd uit paviljoens in een parkachtige omgeving. Het oude academisch ziekenhuis van Groningen volgde hetzelfde principe, en er zijn er vast meer.

Ik zal de klok wel hebben horen luiden... Een enthousiast man, Swinkels, maar met zoveel nieuwe vondsten raakt een mens in het gesprek de draad wel eens kwijt. Laten we maar even wachten tot het allemaal op papier staat!

Niettemin heb ik het eens even gegoogeld:
1. In Groningen viel het besluit voor de bouw van een paviljoenziekenhuis in 1889, en kwam het pas veertien jaar later klaar (1903).
2. Voor het Wilhelminagasthuis in Amsterdam legde prinses Wilhelmina (11) in 1891 de eerste steen. Onduidelijk is wanneer het af was.
3. In Leiden werd een dergelijk ziekenhuis pas in 1928 geopend.

Conclusie: De paviljoenziekenhuis in Maastricht was in Nederland waarschijnlijk het eerste in zijn soort, toen het in 1891 werd geopend. De plannen dateerden al van de jaren 1880.

[El Loco]

Weer zo'n foutje in 'de literatuur' dat je op het verkeerde been zet. De man heette Jules Bilmeyer en werkte samen met Joseph van Riel.

Weet je dat ik aan zo'n foutje gedacht heb? Ik had al Bildtmeyer en Bildmeijer gegoogeld, maar met die Belgen weet je het maar nooit, Bilmeyer, prachtig!

Het derde Calvariënberg is volgens dezelfde principes gebouwd, maar naar ik heb begrepen is in de literatuur in Nederland slechts één zo'n hospitaal bekend, naar ik meen Leiden.

Het Wilhelmina Gasthuis in Amsterdam stamt uit dezelfde tijd en is ook opgebouwd uit paviljoens in een parkachtige omgeving. Het oude academisch ziekenhuis van Groningen volgde hetzelfde principe, en er zijn er vast meer.

Maastricht is weer eens niet onderzocht in de nog altijd Hollando-centrisch georiënteerde Nederlandse geschiedschrijving.

Jules Bilmeyer op Wikipedia is in elk geval aangepast en vermeldt nu ook het Maastrichtse gebouw

De link in post #32 had ik trouwens al in #13 gegeven; macht aber nichts

Ik zie uit naar de publicatie van Swinkels!

[Ingrid M.H.Evers]

Bildmeyer = Bilmeyerhttp://nl.wikipedia.org/wiki/Jules_Bilmeyer.

[Ingrid M.H.Evers]

'ruimtelijke plannen' in Maastricht


http://ruimtelijkeplannen.maastricht.nl/10E29156-598E-4FBD-8B78-284E094FB917/rb_NL.IMRO.0935.bpKlevarie-ow01_cultuurwaardenond.pdf

[Ingrid M.H.Evers]

Bildmeyer en Van Riel

Over de Antwerpse architecten Bildmeyer en Van Riel, die ook volgens de Monumentengids Maastricht het Sint-Elisabethshuis hebben gebouwd, heb ik geen informatie kunnen vinden.

Nog even geduld, señor Loco. Er is een groot bouwhistorisch artikel in de maak van de hand van architect in ruste Teun Swinkels, waarin de tot stand koming van het derde Calvariënberg (1891, dr. Van Kleef) wordt uitgebeend tot op het bot. Vanwege de continuïteit komt ook het tweede Calvariënberg (jaren 1840, dr. Bosch) aan bod. Swinkels heeft hiervoor diepgravend oorspronkelijk onderzoek gedaan, wat tal van nieuwe (archief-)vondsten heeft opgeleverd. Het artikel vormt een onderdeel van een begin 2011 te verschijnen boek over leven en werk van dr. Lambert van Kleef, een miskend 'Maastrichts' genie.

Overigens was het Sint-Elisabethhuis slechts een onderdeel van het derde Calvariënberg en niet, zoals in de MoNument-tekst hierboven wordt gesuggereerd (posting # 30), een apart ziekenhuis.

[SJEF †]

Gasthuis Calvariënberg
Abtstraat 2

Te gast in het Gasthuis

De maatschappelijke zorg voor armen, daklozen en zieken werd in Maastricht tot ver in de twintigste eeuw door kerkelijke instanties georganiseerd.
Een van de eerste ziekenhuizen van Nederland ontwikkelde zich uit het Gasthuis van Sint Servaas aan het Vrijthof.
Dit 'hospice' bestond al in 1180 en het was vooral voor zieke pelgrims bestemd.
In 1628 stichtte Elisabeth Strouven aan de Abtstraat een huis voor de zorg van de onbemiddelde zieke medemens.
Het ziekenhuis aan de Abtstraat werd aanvankelijk vernoemd naar Elisabeth Strouven.
Zij werd in Maastricht geboren op 24 januari 1600, als jongste kind van de schoenmaker Petrus Strouven.
Haar geboortehuis lag op de hoek van de Maastrichter Brugstraat en de Kersenmarkt en het huis heette in de zeventiende eeuw 'In De Leersse'.
Bij de verbreding van de straat is dit hoekhuis in 1877 afgebroken.
Elisabeth Strouven stichtte in 1628 een klein klooster aan de Kommel, samen met haar zus Maria en haar volgelingen Elisabeth Pruynen, Elisabeth Dries en Elisabeth Gilissen.
De vijf zusters legden zich toe op de ziekenzorg en in het bijzonder op de verzorging van pestlijders en krijgsgevangenen.
In 1661 stierf Elisabeth Strouven en zij werd begraven op het kerkhof van Calvariënberg op de binnenplaats aan de Abtstraat.
Dankzij veel schenkingen en legaten groeide het kleine huis aan de Kommel in korte tijd uit tot het grote klooster van Calvariënberg, dat nu nog de Calvariestraat domineert.
Na de verovering van de stad door de Franse republikeinen werden de kloosters en kapittels in 1797 opgeheven en alle kerkelijke bezittingen publiekelijk verkocht.
Het klooster van Klevarie werd opgekocht door de textielfabrikant Louis Rigano, die echter twee jaar later overleed, waarna al zijn bezittingen overgingen naar het kantoor van het Bureau van Weldadigheid en de Administratieve Commissie voor het Burgerlijke Gasthuis.
In later tijden werd deze instelling meestal afgekort tot Burgerlijk Armbestuur.
Pas in het tweede kwart van de negentiende eeuw komen er weer nieuwe kloostergemeenschappen binnen de muren van Maastricht.
De Zusters van Carolus Borromeus legden zich toe op de verzorging van zieken in de klinieken van het vroegere klooster van Klevarie, waar zij naast ziekenzorg ook de verzorging van krankzinnigen op zich namen.


Het gasthuis wordt ziekenhuis.

Het voormalige ziekenhuis Sint Elisabeth is gebouwd tussen 1887 en 1891 naar ontwerp van de Antwerpse architecten Bilmeyer en Van Riel in opdracht van het Burgerlijk Armbestuur.
Het voormalige ziekenhuis was onderdeel van het complex Calvariënberg, dat in 1856 naar ontwerp van architect C. Weber op de hoek van de Abtstraat en de Calvariestraat van twee nieuwe administratievleugels was voorzien.
Het Elisabethziekenhuis is uitgevoerd in baksteen en rust op een hardstenen plint die door een band van mergelstenen wordt geaccentueerd.
De strikt symmetrische gevel loopt trapsgewijs op en heeft vijf vensterassen.
Hij eindigt in een spitse topgevel.
Het centrale deel is als volgt opgebouwd: op de begane grond onder een gedrukte spitsboog de toegangsdeuren, geflankeerd door uitspringende, getrapte muurdammen met schouderstukken die beide een fantasiebekroning dragen in de vorm van torentjes.
Boven de rechthoekige toegangsdeuren een veld met vier rondboognisjes, daarboven een grote spitsboognis.
In deze nis staan twee spitsboogvensters waarboven een grote rozet met decoraties in baksteen en zandsteen en een boogveld met baksteendecoraties.
Aan beide zijden van het middengedeelte bevinden zich twee vensterassen met rechthoekige vensters.
De zijvleugels hebben een uitbouw met een achthoekige traptoren met tentdak.
De vertrekken zijn gegroepeerd rond een centrale hal met vier karakteristieke gietijzeren zuilen op hardstenen basementen.
Daarop rust de galerij met smeedijzeren balustrade.
De hal krijgt licht via een vierkante lichtkoepel die rust op met stucwerk versierde consoles.
In de negentiende eeuw ontwikkelde het Gasthuis van Klevarie zich van een verpleeghuis voor de armen tot een ziekenhuis voor welgestelden.
Aanvankelijk werden er in het gasthuis alleen zieken van onbemiddelde families opgenomen.
De meeste zieken overleden echter binnen 24 uur na aankomst in Klevarie.
In 1836 klaagden enkele artsen van Klevarie bij het Burgerlijk Armbestuur over de gebrekkige opvang van ernstig zieke patiënten.
Maar het zou nog ruim een halve eeuw duren voordat er een algemeen ziekenhuis voor alle burgers van de stad werd gebouwd aan de Abtstraat.
Dit nieuwe ziekenhuis werd in 1891 geopend en het bezat extra faciliteiten voor betalende patiënten.


De eerste röntgenstralen.

Al snel gold dit Elisabethziekenhuis als een van de beste ziekenhuizen van het land.
Een van de belangrijkste grondleggers van het nieuwe ziekenhuis was dr. Lambertus Van Kleef, die leefde van 1846 tot 1928.
Hij werd in 1884 door de gemeenteraad benoemd tot eerste geneesheer van de stad en in 1897 tot geneesheer-directeur van het nieuwe Elisabeth Ziekenhuis.
Samen met de directeur van de gemeentelijke HBS, dr. Heinrich Hoffmans, ontwikkelde hij röntgenapparatuur voor medisch onderzoek bij maagoperaties in zogenaamde gastro-enterostomieën.
Daarmee was het Elisabethziekenhuis de eerste instelling in Nederland die over röntgenapparatuur beschikte.
Op 23 januari 1896 memoreerde de Limburger Koerier al over deze 'aller nuttigste uitvinding, waarmee wonden waarin een of ander metalen voorwerp is blijven steken, door fotografische opname onmiddellijk zal kunnen worden geconstateerd waar bet zich bevindt, waardoor een operatie aanzienlijk zal vergemakkelijkt worden'.
Dr. Van Kleef was zo sterk overtuigd van het belang van deze nieuwe vinding, dat hij uit eigen middelen duizend gulden, ofwel viermaal zijn maandsalaris, investeerde om de aankoop van deze radiologische apparatuur te financieren.
Het nieuwe ziekenhuis aan de Abtstraat telde vier grote verpleegzalen, waar in totaliteit honderd patiënten konden worden verzorgd.
Daarnaast was er een kleinere zaal voor de verpleging van twintig klassenpatiënten.
Voor de bouw van het nieuwe ziekenhuis werden in 1882 al 200.000 bakstenen aangekocht, maar het zou nog vijf jaar duren voor men daadwerkelijk met de bouw kon aanvangen, omdat zowel de gemeente als de provincie de nieuwbouwplannen moest goedkeuren.
Pas op 16 juli 1891 werd het nieuwe ziekenhuis officieel in gebruik genomen.
In de aangrenzende affuitenloods werd een aparte afdeling ingericht voor besmettelijke zieken.
Het voormalige ziekenhuis heeft momenteel een vierkante plattegrond en is gebouwd over twee bouwlagen, die afgedekt zijn met zadeldaken en tentdaken.
De muren zijn opgetrokken in baksteen, mergel en kunststeen.
In de gevels zijn gekoppelde vensters met bovenlichten uitgespaard.
De hardstenen plint is geaccentueerd met een band mergelblokken.
De voorgevel aan de Abtstraat loopt trapsgewijs op en heeft een symmetrische opbouw met vijf venstertraveeën en wordt bekroond door een spitse topgevel.
In het centrale geveldeel bevinden zich de toegangsdeuren onder een gedrukte spitsboog.
De terugliggende bouwdelen hebben elk twee vensterassen en zijn voorzien van een achtkantige traptoren met tentdak.
Aan weerszijden van het centrale bouwblok bevonden zich oorspronkelijk twee verpleeghuisvleugels, die in 1977 zijn gesloopt.
De achtergevel van het gebouw wordt nu gedomineerd door twee blinde muurdelen.
Hier bevonden zich oorspronkelijk de twee andere verpleeghuisvleugels.
Het interieur is gegroepeerd rond de centrale hal, waar vier grote gietijzeren kolommen op hardstenen basementen de galerij van de eerste verdieping ondersteunen.
Hoewel de hygiënische omstandigheden van het ziekenhuis in het begin van de twintigste eeuw al sterk werden bekritiseerd door de inspecteur van de volksgezondheid, zou het nog tot 1950 duren voor het nieuwe ziekenhuis van St. Annadal werd geopend.
De Universiteit Maastricht heeft het gebouw sinds 1978 gehuurd van het Burgerlijk Armbestuur, dat eerst de belendende bebouwing heeft gesloopt.
Het gebouw werd ingericht met kantoren en in de kelderverdieping werden onderwijsruimtes gecreëerd.


Literatuur

Boogard, J. van den & S. Minis, Monumentengids Maastricht.
Leiden, 2001, p. 175.

Gales, B., Twintig eeuwen Maastricht, de Maastrichtenaren en hun armen en zieken.
Ach Lieve Tijd, Zwolle 1995, P-367-386.

Luijten, J. & F. Roebroeks, Calvariënberg.
Maastrichts Silhouet 26,1988.

Rutten, W.J.M.J. & J.C.J.M. Starmans, St. Annadal, geschiedenis van het Maastrichtse ziekenhuis 1950-1985.
Maastricht, 1987.

Bron:

MONUMENT

Uitgave ter gelegenheid van het zesde lustrum van de Universiteit Maastricht,
januari 2006.
Pagina 44 t/m 51.

Hans Beijer;
Jac van den Boogaard;
Stefan Graatsma;
Servé Minis;
Arie Nieuwenhuijzen Kruseman.

[Ingrid M.H.Evers]

Mangelhaft geheugen?

Hoge vergulde neo-Korintische zuilen van gietijzer schragen de omloop op de eerste verdieping. (...) Het schilderwerk heeft volgens mij nog de oorspronkelijke tinten. (...)De zuilen op beide niveaus en het smeedwerk van de balustrade op de eerste etage zijn verguld of geschilderd in goudverf. Door de lichtinval van bovenaf wisselen zij door de dag van tint: nu eens goudkleurig, dan weer zilverachtig.

Zo zie je maar weer hoe lastig het is als je geen fotografisch geheugen hebt en je je aantekeningen inmiddels kwijt bent:
1. De zuilen zijn niet neo-Korintisch (als zoiets al bestaat), maar hebben wel pseudo-Korinthische kapitelen met acanthusbladeren.
2. De zuilen zijn op deze foto donker, dus niet goud- of zilverkleurig geschilderd. Het boek MoNument is vrij recent, maar deze interieurfoto is dat niet. Ik schat dat hij uit de jaren 1970 is.
Toch is het mogelijk dat alleen het smeedijzeren balkon die goudkleur heeft en de ruimte domineerde. (De zon scheen, toen ik daar was en ik was helemaal niet voorbereid op dit juweeltje van een vestibule).
3. Er bevinden zich op de eerste verdieping ook kamers aan de voorzijde, wat te verwachten viel en op de plattegrond van (Sjef/El Loco) goed te zien is.

Jammer dat we nog geen kleurenfoto hebben van het interieur. De kleuren groen en geel die ik meen te hebben gezien betroffen het houtwerk.

Of een MO-er hier makkelijk binnen komt, is zeer de vraag. Vivre is buitengewoon zuinig met de sleutel. Volgens mij maken die squatters in elk geval gebruik van een achteringang.

[SJEF †]

Plattegrond eerste verdieping voormalig ziekenhuis Sint Elisabeth; Abtstraat 2b Maastricht.
Klik op de afbeelding voor een groter formaat in een apart venster.



Centrale hal voormalig ziekenhuis Sint Elisabeth; Abtstraat 2b Maastricht.
Klik op de afbeelding voor een groter formaat in een apart venster.



Het voormalige ziekenhuis Sint-Elisabeth; Abtstraat 2b.

[SJEF †]

Laat ik dat boek nou nÃet hebben!
SJEF heeft vast boek én scanner...

Als jullie morgenvroeg dit onderwerp openen, dan staan de gevraagde foto's en plattegrond er.
Door de klamheid en warmte, heb ik mijn werktijden aangepast .

[burgemeester]

Dat boek wil ik al tijden aanschaffen, maar van de andere kant, ik wil al tijden zoveel aanschaffen!

Volgende keer in Maastricht even de Slegte in lopen. Ik heb het daar nog zien staan.

[El Loco]

Dat boek wil ik al tijden aanschaffen, maar van de andere kant, ik wil al tijden zoveel aanschaffen!
Kijk nog maar eens heel goed op je ticket; misschien is het volgende week woensdag? Veel plezier in het land van Filips!

[burgemeester]

Laat ik dat boek nou nÃet hebben! SJEF heeft vast boek én scanner... Hoe kun jij trouwens leven zonder scanner?

Je merkt, er zijn hier genoeg oplettende MO-leden om je eraan te herinneren wanneer je op het vliegtuig moet stappen

Punt 1: Ik snap het ook niet. Steeds meer zie ik mijn leven als nuttloos. Hoe kun jij overigens leven zonder het boek monUMent?

Punt 2: zo heb ik (dit is waargebeurd) al eens een dag te vroeg op Schiphol gestaan voor een reis naar Azie. Er was zeker 10 minuten complete consternatie dat ik niet in het systeem stond, terwijl ik toch o zo netjes alle papieren bij me had. Uiteindelijk zag een oplettende KLM medewerker het probleem....

[El Loco]

Mag ik een mede MO-lid (in het bezit van scanner) verzoeken om het het al eerder geroemde boek 'monUMent' ter hand te nemen en dan te kijken vanaf p.45.

Laat ik dat boek nou nÃet hebben! SJEF heeft vast boek én scanner... Hoe kun jij trouwens leven zonder scanner?

(Ik vertrek overigens pas woensdagnacht. Ik had me alweer eens vergist)

Je merkt, er zijn hier genoeg oplettende MO-leden om je eraan te herinneren wanneer je op het vliegtuig moet stappen

[burgemeester]

Conclusie: het toenmalige bestuur van het Burgerlijk Armbestuur heeft er voor gekozen het eeuwenoude, eigenlijk particuliere kapitaal ten goede te laten komen aan de gehele bevolking van Maastricht. En dat betreft dus evenzeer elitaire voetbalfans als elitaire kunstkijkers.

Hartelijk dank voor de uitleg!

Zou de stichting Elisabeth Strouven dan ook zo vriendelijk willen zijn om een paar miljoen neer te tellen voor een mooie locatie voor onze ouderen?

[burgemeester]

Al heel lang geleden ging het gerucht dat de verpleegstersflat afgebroken moest worden. Op de vraag waarom volgde dan het antwoord "die zit jummers vol sjäöre en boorste".

In Heerlen was er een soortgelijke flat; ik heb wel eens gehoord dat ze die 'de boortoren' noemden.