Comédie?

[El Loco]

Weet iemand waar dit gebouw gestaan heeft? Ik meen op het onderschrift Facade de la Comedie de Maestricht te lezen, maar ik kan me vergissen. De afbeelding is te vinden op de website van het RHCL in de deelcollectie 'Foto's van tekeningen van Van Gulpen', maar daar staat noch het jaartal van de tekening, noch de locatie van het gebouw vermeldt.

Als de tekening inderdaad van Philippus van Gulpen is, zal deze zo tussen 1820 en 1860 gemaakt zijn. Volgens de Historische Encyclopedie Maastricht was toen de oude Jezuïetenkerk (de huidige 'Bonbonnière') in gebruik als toneelzaal, daarvoor was dat de oude manege in de Jekerstraat (1748-1787).

Het gebouw intrigeert met name vanwege de zuilengalerij in Luikse Renaissancestijl, die erg doet denken aan de arcade aan de hofzijde van het Spaans Gouvernement. Wie weet meer?

[Ingrid M.H.Evers]

Historiserende tekening van de 'manege'?

Het is natuurlijk ook mogelijk dat Van Gulpen (1792-1862) een tekening maakte van de 'manege in de Jekerstraat', een tot schouwburg aangepast gebouw dat hij misschien niet meer met eigen ogen heeft gezien, maar waar ongetwijfeld informatie over te vinden was. Wat dat betreft: hij heeft tal van dit soort historiserende prentjes gemaakt.

[Ingrid M.H.Evers]

De 'oude' Comedie in de verbouwde manege aan de Jekerstraat

Deze tekening betreft inderdaad de hoofdingang van de zgn. oude Comedie in de manege aan de Jekerstraat. De tekening is tegenover pagina 61 afgedrukt in het zeer lezenswaardige boek van Carel Bloemen, Maastrichts toneelleven, drie eeuwen Maastrichts theater, Maastricht (Leiter-Nypels) 1966, 2e dr. (Nog regelmatig bij De Slegte en elders te vinden).

[Ingrid M.H.Evers]

De eerste vaste schouwburg van Maastricht (1748-178

Na tal van zeer tijdelijke voorgangers in de zestiende en zeventiende eeuw kreeg Maastricht tijdens de Franse bezetting van 1748 zijn eerste vaste schouwburg. Hiertoe verbouwde men het gebouw van de militaire manege aan de Jekerstraat en de rijschool verhuisde naar een locatie aan de Batterijstraat. Dat alles had een vermakelijke achtergrond.

In 1748 was de stad veroverd door troepen van de Franse koning Lodewijk XV (Slag bij Lafelt!). De nieuwe Franse gouverneur van de stad, de uit Hamburg afkomstige graaf Von Löwendal, voerde in zijn legertros een groep toneelspelers mee. Hij wilde zo snel mogelijk een accomodatie hebben om hen te kunnen laten spelen, omdat hij 'smoorlijk verliefd was op de eerste danseuse, mademoiselle Auguste', een onbetwiste schoonheid. Von Löwendal koos voor de locatie aan de Jekerstraat, toen gelegen aan de rand van de stad.

Een legertje bouwvakkers en kunstenaars wierp zich op het uit 1707 daterende, maar redelijk kaduuk geraakte gebouw aan de Jekerstraat. Men werkte dag en nacht door want Von Löwendal had haast. De eerste voorstelling had plaats op 19 mei 1748. Het publiek zat op vijfhonderd uit de Sint-Mathijskerk gevorderde stoelen, omdat Von Löwendal geen moment langer kon wachten, maar de meubels voor loges en parterre nog niet konden worden aangebracht.

Bloemen: 'Het werd inderdaad een complete schouwburg met twee galerijen boven elkaar, waarvan de onderste elf, en de bovenste negen loges bevatte. In de zaal werd een parterre ingericht en daarachter een amphitheater [de speelruimte], terwijl op de bovenste galerij, achter de loges, het zogenaamde 'paradijs' ['t schellinkje] was geprojecteerd.' De verlichting bestond uit lange bakken vet met draadpitten op het toneel, en kaarsen en vetpotjes in de zaal. De stad draaide op voor alle kosten van de verbouwing.

Het interieur werd verschillende keren verbouwd en aangepast, zoals in 1766 toen de loges ter vookoming van al te veel inkijk meer besloten werden gemaakt en 'er een barokke inrichting kwam met fraai schilderwerk, vergulde stucornamenten, sierlijke lusters en tapijten', maar het brandgevaar was er door toegenomen. De grote schouwburgbrand te Amsterdam in 1772 leidde tot kopschuwheid bij het publiek en aanpassingen van de verwarming en verlichting. In de onmiddellijke nabijheid van het gebouw sloeg men een waterpomp en voortaan moesten twee pompiers aanwezig zijn bij elke publieke aangelegenheid (toneelvoorstelling, muziekuitvoering of bal).
Ook het toneeldoek en de decors ondergingen in de loop van de veertig jaar dat het gebouw als schouwburg dienst deed aanmerkelijke veranderingen, evenals het aantal zitplaatsen op de parterre.

Over het exterieur spreekt Bloemen niet expliciet, maar het is duidelijk dat het gebouw drie etages hoog was en dat klopt met de tekening van Van Gulpen.

Interessant is een gegeven uit 1788 toen in de leegstaande jezuïtenkerk een nieuwe en grotere schouwburgzaal werd gerealiseerd (Bredestraat). Op 14 april 1788 stond de stad toe dat het 'portaal met de deure aan de geweesene comedie' mocht worden verplaatst naar de ingang van de loge van de gouverneur in de nieuwe Comedie. Die belangrijkste loge zou daardoor een extra voorname toegang krijgen. Wel moesten de actionarissen van de nieuwe schouwburg op hun kosten het gat in de muur van de oude manege-schouwburg laten dichten, dat door de verplaatsing zou ontstaan. Of er van dit portaal nog restanten van bewaard gebleven zijn in de huidige Bonbonnière? Misschien de 'tochtsluis' in de Brasserie?

En wat gebeurde er met het gebouw aan de Jekerstraat? Het werd in 1788 op verordening van de stedelijke raad opnieuw ingericht tot manege en zou dat nog lang blijven, naar ik meen tot in de jaren 1930.

Bron: Bloemen, Maastrichts toneelleven, passim.

[Ingrid M.H.Evers]

Als de tekening inderdaad van Philippus van Gulpen is, zal deze zo tussen 1820 en 1860 gemaakt zijn. Volgens de Historische Encyclopedie Maastricht was toen de oude Jezuïetenkerk (de huidige 'Bonbonnière') in gebruik als toneelzaal, daarvoor was dat de oude manege in de Jekerstraat (1748-1787).

Als de HEM dat inderdaad ergens vermeldt, stuur me dan a.u.b. een p-mailtje, El Loco. Onder het trefwoord 'Stadsschouwburg' vind ik het volgende:

Stadsschouwburg, Achter de Comedie nr. 1. De jezuïetenkerk, z[ie] Sociëteit van Jezus, schonken de Staten-Generaal* aan de stad (1786). Een 'Sociëteit van actionarissen' zamelde geld in om de kerk inwendig te verbouwen tot s[tadsschouwburg]., waartoe het stadsbestuur* aarzelend toestemming gaf. Stadsbouwmeester* Mathias Soiron* kreeg voor zijn verbouwing als honorarium vier aandelen in de stichting die het theater beheerde. de aandelen vererfden op zijn zoon François, pastoor te Bemelen*. Waarschijnlijk in oktober 1789 werd er voor de eerste keer gespeeld. (...)

[El Loco]

De tekening is tegenover pagina 61 afgedrukt in het zeer lezenswaardige boek van Carel Bloemen, Maastrichts toneelleven, drie eeuwen Maastrichts theater

Goed speurwerk, Ingrid! (we wisten 't wel...)
Ik zat zelf nog te bladeren in het Silhouetje over de Stadsschouwburg (#19) en daar staat nota bene bij dezelfde tekening vermeld dat dit de oude voorgevel van de Bonbonnière zou zijn! Dat geloven we dus niet (tenzij de hele voorgevel van de oude comedie is overgeplaatst naar de Jezuïetenkerk - iets wat volgens Bloemen wel met een deel van het portaal gebeurd is).

Als de HEM dat inderdaad ergens vermeld, stuur me dan a.u.b. een p-mailtje, El Loco.

Ik noemde die periode 1820-1860 alleen maar, omdat me dat de meest waarschijnlijke periode leek dat Van Gulpen deze tekening maakte. Aangezien er volgens de HEM waarschijnlijk al in 1789 in de aangepaste Jezuïetenkerk gespeeld werd, nam ik aan dat dat gedurende Van Gulpen's actieve tekenjaren ook zo was. Maar zoals Ingrid zelf al aangeeft, Van Gulpen's tekening kan historiserend bedoeld zijn en geeft wellicht een in zijn tijd al niet meer bestaande situatie weer.

Wat mij dan vooral intereseert is de vraag of Van Gulpen de façade van de oude comedie getekend heeft zoals die in zijn tijd nog bestond, dus inclusief de Luikse arcade. Zo ja, dan zou ik willen weten wanneer die gebouwd is. Het door Bloemen genoemde jaartal 1707 klopt niet met de architectuurtaal van het gebouw. De Luikse Renaissancestijl, met zijn kenmerkende tulpvormige zuilen, is maar heel kort in zwang geweest en wel in de zestiende eeuw (dit in tegenstelling tot de Maaslandse Renaissance, die eigenlijk geen Renaissance is...). Er zijn maar heel weinig voorbeelden van zulke zuilengalerijen bekend. In Luik is het prototype van de stijl te vinden: de eerste binnenhof van het prinsbisschoppelijk paleis. In Maastricht kunnen de hofzijde van het Spaans Gouvernement en een enkel portaal of zuil in de kloostergangen van zowel St-Servaas als Slevrouwe tot de stijl gerekend worden. En dit dus...

Bestaat die manege in de Jekerstraat trouwens nog (vroeg hij hoopvol)?

[Ingrid M.H.Evers]

Manegegebouw, Jekerstraat 49

Het door Bloemen genoemde jaartal 1707 klopt niet met de architectuurtaal van het gebouw. De Luikse Renaissancestijl, met zijn kenmerkende tulpvormige zuilen, is maar heel kort in zwang geweest en wel in de zestiende eeuw (...)

Ja, dat zat mij gisteren ook al dwars. Volgens de Monumentengids van Van den Boogard en Minis dateert de manege zelfs van nog een jaartje later, namelijk 1708 (zie de beschrijving op pag. 42, nr. 23). De opdracht voor de bouw kwam van Daniel Wolf de Dopff, stadscommandant en generaal-majoor der cavalerie, vanaf 1707 waarnemend gouverneur van de vesting. Het is dezelfde de Dopff die het Waldeck Bastion (1690) liet bouwen en het Fort Sint Pieter (1701).

In 1707 heeft de Dopff privé de restauratie van kasteel Neercanne al achter de rug. Misschien wilde hij iets frivolers voor de manege dan de strakke vestingbouw voorschreef, ook al was die Luikse renaissancezuil een teruggrijpen naar een vroegere bouwstijl? Of hield de verbouwing in 1748 een geheel nieuwe voorgevel in en kwam het idee van Von Löwenthal of de Maastrichtse stadsarchitect(en)?

Bestaat die manege in de Jekerstraat trouwens nog (vroeg hij hoopvol)?

Wat héét. Het pand staat op de hoek van Jekerstraat, Calvariestraat en het gangetje naar het huidige Herdenkingsplein. Het heeft de laatste decennia veel functies gehad. Zo huisde er een tijdlang de Sociale Dienst (ingang aan Calvariestraat). Daarna (?) de stadsarcheologen met een hoofdingang in de Jekerstraat; de deur aan het gangetje naar het Herdenkingsplein leidde direct naar de magazijnen. Momenteel is het een jongerenpension met opnieuw de hoofdingang aan de Calvariestraat. Of er behalve het schilddak en een raampje aan de oostzijde ook maar iets over is van de oorspronkelijke bouw?

[Ingrid M.H.Evers]

Bonbonnière

Ik zat zelf nog te bladeren in het Silhouetje over de Stadsschouwburg (#19) en daar staat nota bene bij dezelfde tekening vermeld dat dit de oude voorgevel van de Bonbonnière zou zijn! Dat geloven we dus niet (tenzij de hele voorgevel van de oude comedie is overgeplaatst naar de Jezuïetenkerk - iets wat volgens Bloemen wel met een deel van het portaal gebeurd is).

Als die zuilengalerij in zijn geheel werd verplaatst en heeft gediend als voorgevel van de Bonbonnière, dan moeten we die voorgevel zoeken aan de oostkant van het gebouw, waar nu de ingang van de Brasserie ligt. Tekeningen van de jezuïetenkerk ná de verbouwing tot schouwburg geven aan dat men de oorspronkelijke westelijke hoofdingang tot de kerk ongemoeid liet. Die lag immers achter het toneel.

Zo'n verplaatsing strookt niet met het hierboven vermelde citaat uit 1788 (zie posting # 4), dat het portaal en de deur toegang zouden gaan geven tot de ingang van de loge van de gouverneur. Ik neem aan dat zo'n loge aan een binnengang in de schouwburg lag. Of moeten we het helemaal anders zien en had de gouverneur een geheel eigen toegang tot het gebouw? Dan kan die ook aan de zuid- of noordzijde van het pand gelegen hebben.

Voor beide suggesties geldt echter dat ik nog nooit een negentiende- of twintigste-eeuwse tekening of foto van een dergelijke situatie heb gezien. Het lijkt mij daarom een beetje onwaarschijnlijk.

[El Loco]

Nog een zuilengalerij...

Het heeft niet direct met bovenstaand te maken, maar op deze tekening van Philippus van Gulpen is een galerij met zeven zuilen te zien in het deel van het oude Jezuïetenklooster dat nog bestaat. Helaas is ook die zuilengalerij verdwenen en wellicht in 1787 vervangen door de huidige vensters in rondboogprofielen. Te zien is dat Van Gulpen de werkelijkheid niet altijd even accuraat weergaf; het middelste raam op de eerste etage ontbreekt en de kleine rondboogvensters in de toren zitten niet helemaal op de goeie plek ten opzichte van de profiellijsten. Of zou deze zuilengalerij (en die van de Oude Comedie aan de Jekerstraat) nooit bestaan hebben en moet dit tot de artistieke vrijheden van Van Gulpen gerekend worden?


Achter de Comedie 14-16. Links: tekening Philippus van Gulpen; rechts: huidige situatie

[Ingrid M.H.Evers]

Restant eerste jezuïetenklooster: Achter de Comedie 14-16

Of zou deze zuilengalerij (en die van de Oude Comedie aan de Jekerstraat) nooit bestaan hebben en moet dit tot de artistieke vrijheden van Van Gulpen gerekend worden?

Aan de hand van Van Gulpens tekening is tevens niet duidelijk of het hier gaat om een open galerij, of dat de zuilen als een soort licenen zijn opgenomen in de gevel. Het pand wordt onder meer gebruikt door de Broederschap van Onze Lieve Vrouwe Sterre der Zee en ik weet precies wie ik ten aanzien van dit gebouw (Achter de Comedie 14-16) inlichtingen kan vragen in verband met de bouwgeschiedenis. Maar het is vakantietijd, dus misschien duurt het even?

Wat betreft de zuilengalerij bij de oude Comédie in de Jekerstraat: Bloemens belangrijkste bron voor die periode was een publicatie van M. Bernard, Tableau du Spectacle Français ou Annales théatrales de la ville de Maestricht (...), Mastrigt 1781. Niet te vinden in de digitale catalogus van de Stadsbibliotheek, maar ongetwijfeld aanwezig in de oude kaartcatalogus. Misschien dat dit boek of een van Bloemens andere bronnen meer licht verschaft?

[El Loco]

Kaartjes Bredestraat/Achter de Comedie

Drie plattegrondjes afkomstig uit het boek Opkomst van de moderne stad. Ruimtelijke veranderingen in Maastricht 1660-1905 van Marijke Martin (Zwolle, 2000):


Plattegrond Jezuïetenkerk (linksonder) en een deel van de kloostergebouwen, 1786


Plan van Matthias Soiron voor twee nieuwe straten op het Jezuïetenterrein, 1786


Jezuïetenkerk en Comédiestraat, ca 1825

In de legenda bij het eerste kaartje staat bij F 'gallerij' vermeld, waarmee een hierboven gestelde vraag beantwoord is. Te zien is dat de open galerij oorspronkelijk L-vormig was en de kloostercour aan de west- en zuidzijde omsloot. Aan de oostzijde bevond zich nog een stuk galerij.

Het lijkt er sterk op dat de rondbogen van de arcade op pijlers rustten en niet, zoals Van Gulpen suggereert, op zuilen. De open ruimte tussen de pijlers is op een bepaald moment, waarschijnlijk al in 1787, dichtgemetseld op de vensteropeningen na. Rond dezelfde tijd is de westelijke kloostervleugel, inclusief de galerij, ingekort i.v.m. de aanleg van de Comédiestraat. Daarbij werd een nieuwe gevel aan de Comédiestraat opgetrokken. De Monumentengids Maastricht bevestigt dit (p.66). De straat werd trouwens breder dan Soiron had voorgesteld, waardoor er een extra boog van de arcade moest worden afgebroken.

Ik vermoed dat Van Gulpen in zijn tekening getracht heeft een oudere situatie weer te geven met een open galerij die nog zes bogen telde. In werkelijkheid waren er in zijn tijd nog maar vier bogen over, zoals die ook nu nog te herkennen zijn.

[Ingrid M.H.Evers]

Manege Jekerstraat was ook badhuis (1934-ca. 1970?)

Het zogenaamde 'Volksbadhuis' was een initiatief van de Bouwvereniging St. Servatius. Al in 1916 praatte men in Maastricht over een dergelijk badhuis, maar het werd uiteindelijk pas gerealiseerd door St-Servatius en geopend op Pinksterzaterdag 1934. Het was gevestigd in de vroegere manege, die inmiddels lag op eigen terrein van St.-Servatius, aan de hoek Jekerstraat / Calvariestraat, In het pand was tevens woonruimte voorzien voor de op 9 april aangestelde badmeester, terwijl op de eerste verdieping zich tevens kantoorlokalen bevonden voor de bouwvereniging.

Een badhuis was hoog nodig in Maastricht, waar net als elders alleen enkele hotels en de huizen van sommige beter gesitueerden beschikten over een badkamer. Het is interessant om te zien dat tussen 1934 en 1950 het aantal stortbaden ('douches') in het volksbadhuis toenam van 8.257 naar 29.231 per jaar. Het aantal kuipbaden ging in die periode van 3030 naar 6122. Dan was er nog een derde categorie, namelijk de zogenaamde 'volksbaden', waarvan niet helemaal duidelijk is wat er mee werd bedoeld. Het aantal 'volksbaden' ging van 11.287 in 1934 naar 62.152 in 1945. Tussen 1945 en 1950 liep het echter scherp terug naar 35.353 per jaar, bijna de helft.

De oorzaken van die terugloop in het badhuisgebruik zijn mogelijk tweeërlei. Misschien kreeg het Jekerstraat-badhuis concurrentie. Naar ik meen heeft er ook een badhuis gezeten in de Tongersestraat (in het gebouw waar nu die muurschildering van Topor op staat). Anderzijds werd in de naoorlogse volkswoningbouw een eigen minimale badgelegenheid meer en meer gebruikelijk.

Hoe lang het badhuis nog heeft gefunctioneerd, is mij niet bekend. Vanaf 1973 begon St. Servatius meer en meer kantoorruimte te creëren. Dit in verband met een samenwerkingsverband met de collega-bouwverenigingen Gezond Maastricht en Eigen Haard, dat per 31 januari 1974 in ging . (Een definitieve fusie kwam er eerst in 1988 ). Omstreeks 1981 was de benedenverdieping nog één grote ruimte, die successievelijk opnieuw werd ingedeeld en bestemd tot garage, magazijnen en werkplaatsen.

Bronnen: 50 jaar Bouwvereniging St. Servatius (badhuis).
M.F.A. Brylka, Bouwen in Maastricht, 90 jaar Bouwvereniging Sint Servatius Maastricht 1902-1992 (Maastricht, Stichting Historische Reeks Maastricht, 1992).
Met dank aan ing. P. Lambriex.

[Breur]

Was er in die periode ook niet al sprake van het Sportfondsenbad in Wyck ? Op de Lagere School bij de nonnen in Wyck kregen we zo nu en dan 'n soort zwemles daar, in ± 1952. Men kon daar ook een 'stortbad" nemen,

Als leerling van de St. Lambertusschool gingen wij een keer per week naar het badhuis in de Jekerstraat (dat was omtrent 1962). Daarna verviel voor mij deze gang omdat ik naar de Aloyisiusschool werd overgeplaatst en de leerlingen van deze school liepen wekelijks naar het Sportfondsenbad in Wyck. In het badhuis was het geen pretje. Water te warm of ijskoud. Een monteur liep er constant rond met een Engelse sleutel om de douchekranen bij te stellen; verder was het een race met de tijd om je gedouched te krijgen: snel uitkleden, 5 minuten water, aankleden en wegwezen.
De opzet van de gang naar het badhuis was om de kinderen tenminste een keer per week schoon te spoelen, omdat men thuis veelal nog geen douche/bad had; ook niet in de jaren 60, uitgezonderd in de nieuwbouwwijken en eigenhuisbezitters.

[SJEF †]

Weet iemand waar dit gebouw gestaan heeft?
Ik meen op het onderschrift Facade de la Comedie de Maestricht te lezen, maar ik kan me vergissen.
Wie weet meer?

Ingang - oostzijde - van de oude schouwburg (voormalige Jezuïetenkerk) vóór de verbouwing van 1879.
Tekening: Ph. van Gulpen; Stadsarchief Maastricht.


Exterieur - westzijde - van de oude Jezuïetenkerk, vóór 1773.
Tekening: Stadsarchief Maastricht.


Gevel - westzijde - van de oude schouwburg (voormalige Jezuïetenkerk) vóór de verbouwing van 1879.
Tekening: Alexander Schaepkens; Stadsarchief Maastricht.


Bron afbeeldingen en onderschriften: Maastrichts toneelleven;
Drie eeuwen Maastrichts theater.
Carel Bloemen.
2de druk.
Leiter-Nypels Maastricht.

Informatie over de voormalige Jezuïetenkerk en -klooster:
http://www.kerkgebouwen-in-limburg.n...p?content=5007 .

[El Loco]

Dit wordt langzamerhand: zoek de 7 verschillen! Want we hebben nu twee versies van de tekening van Van Gulpen, waar het allemaal om begonnen is. De verschillen tussen die van SJEF (uit het boek van Bloemen) en die van mij (van de RHCL website) zijn subtiel. Volgens de versie van SJEF zijn de zuilen niet tulpvormig maar - wat zullen we zeggen - augurkvormig? In elk geval geen Luikse Renaissance en dat is eigenlijk wel een verademing, want stel je voor dat ze dÃe gesloopt zouden hebben... Volgens Bloemen is het dus de oostfaçade van de oude Jezuïetenkerk, maar ik ben daar nog niet van overtuigd. Op het plattegrondje uit 1789 (eerste kaartje post #11) kan ik niets vinden wat op de aanwezigheid van deze arcade duidt. Ik hou het voorlopig op de Jekermanege.

Overigens blijkt ook uit de twee versies van de westfaçade van de Jezuïetenkerk dat de tekenaars het niet al te nauwkeurig namen met de werkelijkheid. De eerste tekende bijna gotische spitsboogramen; bij de ander zijn de ramen van de voorgevel rondbogig. De werkelijkheid (nog te zien in de huidige gevel) is dat het middelste raam in de voorgevel rondbogig was en de overige ramen een lichte neiging naar spitsbogigheid vertoonden...