Zeldzame plattegrond Maastricht

[rikth]

Dit stond vandaag in "De Limburger"

[rikth]

Op ebay staat deze (soortgelijke) plattegrond te koop voor bijna 300 euro.
(Ik plaats de afbeelding erbij zodat deze niet weg is bij het verdwijnen van de advertentie)

[rikth]

Ik zit nog eens goed te kijken maar dit zijn niet dezelfde afbeeldingen. Weet iemand hoe dat in die tijd in zijn werk ging met afdrukken, oplages ed ?

[rikth]

Ik zie nu dat het de ingekleurde versie is van deze kaart.

Die heb ik hier gevonden

[burgemeester]

Dat is de kaart van Braun & Hogenberg, als ik me niet vergis uit ca. 1580, zoals de Limburger ook meldt. Wat hier nu precies zo speciaal aan is weet ik niet, ik heb die kaart al tientallen keren in de handel gezien.

De kaarten zijn steeds anders ingekleurd (handwerk); daarom lijken er verschillende kaarten te zijn - dat zijn het natuurlijk in essentie ook. Er zullen ook wel reproducties uit latere eeuwen van bestaan. Hoeveel exemplaren er oorspronkelijk van waren weet ik niet.

[El Loco]

De plattegrond is waarschijnlijk getekend door Simon de Bellomonte en uitgegeven door Braun en Hogenberg. Zo'n kopergravure kun je eindeloos blijven afdrukken, alleen wordt de kwaliteit steeds minder.

Zo te zien is de prent, die in Amsterdam/Diemen wordt aangeboden, zwaar bijgewerkt om het kwaliteitsverlies te compenseren. Degene die de prent heeft bijgekleurd had in elk geval weinig historisch besef: zowel het wapen van Maastricht (midden) als dat van Luik (linksboven) zijn verkeerd ingekleurd.

[burgemeester]

De plattegrond is waarschijnlijk getekend door Simon de Bellomonte en uitgegeven door Braun en Hogenberg.

Ja! Dat is een juiste toevoeging.

[Ingrid M.H.Evers]

Braun en Hogenberg: eerste gedrukte stadsplattegrond

Dat is de kaart van Braun & Hogenberg, als ik me niet vergis uit ca. 1580, zoals de Limburger ook meldt.

Deze plattegrond werd voor het eerst afgedrukt in de stedenatlas van Georg Braun (kanunnik en deken van de Dom te Keulen; cosmograaf; editor-tekstschrijver) en Frans (en later Abraham) Hogenberg (Vlaamse cartografen; zie ook hier).
Het werk heet Civitates orbis terrarum, bevatte 546 stadsplattegronden van steden over de gehele toen bekende wereld en steunde op bijdragen van meer dan honderd cartografen. Tenslotte kon Hogenberg niet overál zijn! Maar hij probeerde in de Civitates wel tot een uniforme stijl te komen, zowel in de tekening als in de beschrifting. Ook zijn de kaarten volgens de kompasroos genoord hetgeen toentertijd niet zo gebruikelijk was, en is het heraldisch wapen van de stad c.q. de plaatselijke machthebbers meestal aan de bovenzijde weergegeven. De figuurtjes van een man en vrouw (of meerdere) in de linker onderhoek zijn op veel plattegronden te zien. Mede daaraan zijn Hogenbergs plattegronden meteen herkenbaar.
Civitates orbis terrarum is een verzamelwerk dat tussen 1572 en 1618 verscheen in zes (6) delen. Het bevat twee 'kaarten' van Maastricht.

1. De eerste is het welbekende panorama, het gezicht op de stad vanaf - pakweg - de Rasberg. Dit panorama is volgens de uitgevers gemaakt op basis van het werk van Simon de Bellomonte. Het panorama werd voor het eerst gepubliceerd in dl. 2 van de Civitates orbis terrarum, als nr. 21. Dit tweede deel verscheen voor het eerst in 1575.

2. Als auteur van de hierboven onder #1 vermelde stadsplattegrond wordt wel de cartograaf Jacob van Deventer genoemd. Omdat Van Deventer waarschijnlijk werkte op basis van gegevens van Bellomonte, wordt ook de plattegrond echter veelal toegeschreven aan Simon de Bellomonte. Zij verscheen voor de eerste keer in druk als nummer 15 in deel 3 van de Civitates orbis terrarum. Dat deel verscheen in 1581.

Wat hier nu precies zo speciaal aan is weet ik niet, ik heb die kaart al tientallen keren in de handel gezien.

Het speciale is, dat de oorspronkelijke versie van deze plattegrond (dus niet die van De Limburger) de eerste gedrukte stadsplattegrond is van Maastricht en dat zij bovendien buitengewoon gedetailleerd en betrouwbaar is. Niet dat er ook bij de eerste druk geen fouten inslopen. Zo is er bijvoorbeeld een met water gevulde stadsgracht ingetekend langs de stadsmuur, terwijl die gracht in het westen toch voor een groot deel een droge gracht was. Interessant vind ik de in de rivier geheide palissade ter hoogte van Sint Pieter. Ik geloof niet dat die palissade een permanente constructie was (alleen al de ijsgang zou hem te niet doen) en vermoed dat het een restant is van het beleg van 1579, toen er een blokkade in de rivier werd aangebracht. Waaruit gededuceerd kan worden dat de plattegrond omstreeks 1579-1580 moet zijn gemaakt. En daarmee zit Dagblad De Limburger dan goed als wordt gezegd dat (het concept van) de kaart van 'ca. 1580' is.

[Ingrid M.H.Evers]

Datering van de stadsplattegrond van 1581

Dat is de kaart van Braun & Hogenberg, als ik me niet vergis uit ca. 1580, zoals de Limburger ook meldt. Wat hier nu precies zo speciaal aan is weet ik niet, ik heb die kaart al tientallen keren in de handel gezien. De kaarten zijn steeds anders ingekleurd (handwerk); daarom lijken er verschillende kaarten te zijn - dat zijn het natuurlijk in essentie ook. Er zullen ook wel reproducties uit latere eeuwen van bestaan. Hoeveel exemplaren er oorspronkelijk van waren weet ik niet.

Burgemeester heeft gelijk: die plattegrond is helemaal niet zo zeldzaam, al is hij desondanks tamelijk kostbaar. Alleen al in mijn directe omgeving weet ik een stuk of tien exemplaren te hangen of te liggen en het internet biedt er ook vele. Het probleem is al die prenten te dateren. 'Braun en Hogenberg' is vaak herdrukt.

Uitgangspunt voor al die schijnbaar dezelfde plattegronden is, dat ze niet ouder kunnen zijn dan 1581, het moment waarop de oorspronkelijke versie voor het eerst werd gepubliceerd. Ik zit niet in de handel en ben ook geen specialist op dit gebied, maar gezond verstand leert ons dat een nadere datering van een willekeurige exemplaar mogelijk moet zijn:

1. door vergelijking van een prent met de latere drukken;

2. aan de hand van de voorstelling of de legenda (de uitleg); het kan zijn dat bij een volgende druk correcties werden aangebracht om eerdere door de drukker gemaakte fouten weg te werken; dit is heel duidelijk te zien bij latere versies van het bovengenoemde panorama uit 1575;

3. de staat van de gravure. Als de platen afsleten, was het gemakkelijker en goedkoper aan de voorstelling te sleutelen dan een nieuwe gravure te maken. Daarbij slopen fouten in, omdat men vaak geen idee had van wat er oorspronkelijk te zien was en er dus maar wat van maakte. Zo is er een versie van het panorama, waarbij op de zuidelijke punt van het Sint Anthonius-eiland een visser in een bootje zit te vissen op het droge! En dat alleen maar omdat een onduidelijke arcering (verwees die naar een haag?) geen betekenis meer had voor de graveur en vanwege al die andere vissertjes in bootjes op de Maas werd uitgelegd als een vissertje op het droge.

4. Van sommige prenten moeten we constateren dat ze 'geupdate' werden. Let bijvoorbeeld eens op de stadsster die nu eens zespuntig, dan weer vijfpuntig is.

5. Een geval apart is de inkleuring, die bij deze platenatlassen bij gebrek aan verfijnde druktechnieken nog met de hand werd gedaan.
Of bij een hele oplage het kleurenschema identiek was? Het kan natuurlijk heel goed: een en dezelfde ateliermedewerker kleurde geduldig steeds opnieuw de stadsplattegrond van Maastricht in, zonder al te grote afwijkingen. Feit is dat er veel verschillende uitvoeringen circuleren. Voor zover ik weet heeft nog niemand een vergelijkend onderzoek gedaan naar de verschillende versies van deze specifieke plattegrond, of het panorama. Er zit hier en daar ten aanzien van de datering veel kennis in deze stad, maar het is volgens mij voor Maastricht nog nooit systematisch bij elkaar gezet.

Wat moeten we nu als er weer eens zo'n kaart wordt aangeboden? Wat betreft de datering van de bovengeplaatste versie in De Limburger kunnen we slechts zeggen dat de redactie een beetje al te enthousiast is als zij stelt dat 'de(ze) met de hand ingekleurde kopergravure oorspronkelijk zat in het stedenboek Civitates orbis terrarum' (onderstreping door IMHE). Correcter zou zijn:

'Stadsplattegrond uit omstreeks 1580, voor het eerst gepubliceerd in Braun en Hogenberg, Civitates orbis terrarum, dl. 2 (1581), nr. 15. Deze latere versie dateert waarschijnlijk uit het midden van de 17e of 18e eeuw.'

Zo te zien is de prent zwaar bijgewerkt (...) om het kwaliteitsverlies te compenseren. Degene die de prent heeft bijgekleurd had in elk geval weinig historisch besef: zowel het wapen van Maastricht (midden) als dat van Luik (linksboven) zijn verkeerd ingekleurd.

De waarde van iedere prent afzonderlijk zal in de handel zeker ook worden afgewogen aan de hand van de kwaliteit van de inkleuring. Mag ik nog aantekenen dat ik de inkleuring foeilelijk vind? Helemaal niet het verfijnde werk wat je verwacht van een Hogenberg.

[Ingrid M.H.Evers]

Jacob van Deventer

2. Als auteur van de hierboven onder #1 vermelde stadsplattegrond wordt wel de cartograaf Jacob van Deventer genoemd.

Ik vraag me in gemoede af of dit terecht is. Jacob van Deventer (zie ook hier) stierf in 1575, weliswaar in Keulen en dus dicht bij kanunnik Braun én Hogenberg, die daar toen woonde. Maar een nadere duiding van zijn veronderstelde bemoeienis met de plattegrond (bv. in een voorwoord van de Civitates...) heb ik nog niet kunnen vinden en aangezien de plattegrond van ca. 1580 moet zijn, kan Van Deventer hem in elk geval niet helemaal gemaakt hebben.

[Ingrid M.H.Evers]

Aardig is dat als beschrijving wordt opgegeven: 'This map originates from the 1588 edition of 'Discrittione di tutti i Paesi Bassi', by L. Guicciardini, published by Pantijn'. Bedoeld wordt natuurlijk Plantijn en de prent heeft het volgnummer 13.

Het voert voor mij te ver dit draadje verder te zetten, maar het is duidelijk dat niet elke plattegrond die in toen en nu gerenommeerde stedenatlassen werd gepubliceerd, oorspronkelijk was. Dit is duidelijk de plattegrond van De Bellomonte, maar dan door Guiccardini overgenomen uit dl. 3 van Braun en Hogenberg (1581). Zie voor een vergelijking Arnhem.

Duidelijk is dat de doorzetter die wil weten wanneer een willekeurige versie van de Maastrichtse stadsplattegrond uit ca. 1580 (concept) of 1581 (druk) verschenen is, niet alleen de herdrukken van Braun en Hogenberg, maar ook die van Guiccardini en latere collega's zal moeten raadplegen. Wat betreft de plaat onder #1 hierboven: het lijkt mij steeds minder waarschijnlijk dat het een originele druk uit 1581 is. Ik schreef eerder al: midden zeventiende of zelfs achttiende eeuw. En dat zou een slok op de aankoopborrel moeten schelen!

Wat dit door Plantijn gedrukte exemplaar betreft: er is zeker niemand die hem mij cadeau wil doen?

[rikth]

Bedankt voor zoveel informatie Maar dat roept weer vragen op.

Ik ga hier toch mee verder. Ingrid vraagt zich af of Jacob van Deventer de auteur is van de in #1 genoemde kaart. (Het is toch waard om te onderzoeken wie deze plattegrond van Maastricht heeft gemaakt. )

Ik lees hier dat er nog twee banden met in totaal 178 kaarten worden bewaard in de Biblioteca Nacional te Madrid. Verder staat daar ook dat Van Deventer stadsplattegronden heeft gemaakt in opdracht van Filips II. Hij ontving die opdracht in 1558 en rondde die af binnen 15 jaar. Verderop staat dat de kaarten geheim materiaal waren, niet bedoeld om te laten drukken en verkopen. Weer verderop worden de steden genoemd waarvan kaarten zijn gemaakt. Maastricht staat daar niet bij. Dat vind ik vreemd. Maastricht was in die tijd toch een belangrijke vestingstad. Als Jacob van Deventer zelfs Echt , Monfort en Valkenburg in kaart heeft gebracht waarom dan niet Maastricht ?

Hier staan 119 nederlandse stadsplattegronden van Jacob van Deventer. Die van Maastricht is er niet bij. Echt, Montfort en Valkenburg wel

Ik ga verder zoeken.

Wat dit door Plantijn gedrukte exemplaar betreft: er is zeker niemand die hem mij cadeau wil doen?

[El Loco]

Inderdaad, een hoop informatie! Ik heb de stadsplattegronden van Jacob van Deventer eens goed bekeken (voor zover mogelijk; de reproducties zijn erg klein). Ik denk dat de plattegrond van Maastricht, waar we het hier over hebben, niet door Jacob van Deventer is getekend. De stijl is toch anders. Let maar eens op de huizen en kerken: op de Maastrichtse kaart toch vrij gedetailleerd en met een zekere dieptewerking; bij Van Deventer veel schematischer.

Ik betwijfel het eveneens of Simon de Bellomonte de maker van de plattegrond van Maastricht is geweest. Als je ziet hoe accuraat hij op het stadsgezicht van Maastricht het Dinghuis en de Sint-Servaas getekend heeft, en hoe vreemd die gebouwen er op de plattegrond uitzien (het Dinghuis lijkt meer op een kapel en de Sint-Servaas heeft ronde torens). En dan de Maasbrug met wel 20 bogen! Volgens mij getekend door iemand die 'neet van heij' is...

[Ingrid M.H.Evers]

Ingrid vraagt zich af of Jacob van Deventer de auteur is van de in #1 genoemde kaart.

Dat is niet helemaal juist. Ik vraag mij af of hij bemoeienis heeft gehad met de stadsplattegrond die in 1581 door Braun en Hogenberg werd gepubliceerd. Ik ben er niet van overtuigd dat de in posting #1 geplaatste kaart inderdaad uit dat boek afkomstig is, maar van de plattegrond in posting # 8 is dat zeker. Via de link daar kun je hem in een hoge resolutie bekijken en zelf de kwaliteit beoordelen.

Ik betwijfel het eveneens of Simon de Bellomonte de maker van de plattegrond van Maastricht is geweest. Als je ziet hoe accuraat hij op het stadsgezicht van Maastricht het Dinghuis en de Sint-Servaas getekend heeft, en hoe vreemd die gebouwen er op de plattegrond uitzien (het Dinghuis lijkt meer op een kapel en de Sint-Servaas heeft ronde torens). En dan de Maasbrug met wel 20 bogen! Volgens mij getekend door iemand die 'neet van heij' is...

Zoals ik al zei heb ik tot nu toe noch voor een auteurschap van Van Deventer, noch voor dat van De Bellomonte enig bewijs gevonden. Het is duidelijk dat de eindversie getekend werd door iemand die inderdaad 'neet van heij' was. Het verklaart het water in de gracht, de twintig tot dertig bogen van de brug, de (verboden) hoge torens op de kapellen van kloosters (bv. Witte Vrouwen!) en het door gebrek aan informatie ontbreken van een aansluiting op de wegen buiten de Tongerse, Brusselse en Lindenkruispoort, om maar een paar zaken te noemen.

Toch is het heel goed mogelijk dat De Bellomonte gegevens heeft aangedragen voor die kaart. Ik vraag mij af of je een plattegrond mag vergelijken met een panorama. Bij dat laatste gaat het om het uitzicht, het aanzicht van de stad. Bij het eerste om de verdeling van bouwvolumes: waar lopen de straten en stromen, waar liggen de brandpoelen en de tuinen, waar staat er een stadspoort, waar een kerk, klooster of openbaar gebouw?

Als de kaartenmaker streefde naar een nauwkeurige weergave van panden etc., dan heeft hij het er biijv oorbeeld bij het wat terug gelegen dominicanenklooster aan de Sint Jorisstraat (= Grote Staat) behoorlijk bij laten liggen. (Toch is het straatje naar de kerk wel ingetekend). Maar als hij streefde naar een nauwkeurige plaatsing van bouwvolumes, dan is die plattegrond zo slecht nog niet.

[Ingrid M.H.Evers]

Merkwaardig Dinghuis?

Ik betwijfel het eveneens of Simon de Bellomonte de maker van de plattegrond van Maastricht is geweest. Als je ziet hoe accuraat hij op het stadsgezicht van Maastricht [El Loco bedoelt het panorama uit 1575] het Dinghuis en de Sint-Servaas getekend heeft, en hoe vreemd die gebouwen er op de plattegrond uitzien (het Dinghuis lijkt meer op een kapel en de Sint-Servaas heeft ronde torens). En dan de Maasbrug met wel 20 bogen!

Er bestaat van Simon de Bellomonte een manuscriptkaart die een idee geeft van de verdeling van kerken, kloosters en openbare gebouwen over het stadscentrum. Deze wordt bewaard in de Bibliothèque Nationale. In 1907 werd hij gepubliceerd in de Publications. Volgens de kompasroos midden links moet hij gedateerd worden op 1587. Merk overigens op dat de kompaswijzer naar het zuiden wijst, niet naar het voor ons nu gebruikelijke noorden.

Naar ik me meen te herinneren is de kaart gemaakt om de locatie aan te geven van een uitbreiding van het klooster van de jezuïeten aan de Bredestraat. Dat wilde een grote kerk bouwen, waarvoor de eerste steen uiteindelijk in 1606 zou worden gelegd. Op de kaart is die oorspronkelijke locatie ingetekend als 'novum templum' (nieuwe kerk).

Het is een schetskaart, geen eindprodukt, maar het Dinghuis blijkt ook hierop in vorm behoorlijk af te wijken van het pand dat wij kennen. Dat wordt bevestigd door enkele tekeningen in W.A.A. Mes, Het Dinghuis, (Maastrichts Silhouet, 21), Maastricht 1986.

Bron: Ubachs/Evers, Historische Encyclopedie Maastricht e.a.