Detailuitsnede:
Aankondiging
Sluiten
No announcement yet.
Nieuwe Biesen. Van adellijk klooster naar papierfabriek
Sluiten
X
-
Oorspronkelijk geplaatst door El Loco Bekijk berichtDe Duitse Orde kwam al vrij snel na hun ontstaan naar deze contreien (Keulen en Alden Biesen, ±1220). De Maastrichtse commanderij dateert waarschijnlijk uit ±1360, zoals Ingrid Evers hierboven al aangaf. Of de orde toen al 'een aflopende zaak' was, weet ik niet.
Opmerking
-
Interessante plattegrond, Breur. Ik mag aannemen dat de weduwe Stregnaerts door de aanleg van het kanaal naar Luik het terrein van de Antonieten goed heeft kunnen verkopen. Meer over deze weduwe bij Marres, waarschijnlijk VId. Wel jammer dat er bij het Nieuwe Biesencomplex geen gebouwen staan ingetekend (als die er toen nog stonden).
Ik heb nog eens goed gezocht, maar het ziet er naar uit dat Van Gulpen de oudste afbeelding van de papierfabriek op zijn naam heeft staan. Hier nog een detail van het eerder afgebeelde panorama:
Van Gulpen ca 1853: 1 Molengebouw 2 Magazijn 3 Generatorgebouw/brandstofmagazijn 6 Directeurswoning
De nummers in de tekening corresponderen met de plattegrond van post #14. Interessant is het Molengebouw (1), waar de eerste papiermachines stonden opgesteld, de Cockerill-I uit 1852 en de Cockerill-II uit 1853.
De directeurswoning (6) ziet er in latere tekeningen en foto's heel anders uit dan bij Van Gulpen. Dan kan aan zijn tekentalent liggen, maar het kan ook zijn dat dit een ouder gebouw is. Wellicht het gebouw dat bij de door Matthias Soiron ingerichte tuin behoorde (perceel A2, zie hierboven jaartallen 1812, 1833 en 1851)? Of wellicht nog ouder en een restant van de oude commanderij?
In het verlengde van de voorgevel van 2 zou je op de tekening de teruggevonden muur van het klooster moeten zien. Maar helaas, niets te zien...
Opmerking
-
Oorspronkelijk geplaatst door Ivo M Bekijk berichtWanneer precies de Baltische expansies van de Orde op hun grenzen stootten zou ik ook moeten nazoeken. In ieder geval ergens tussen de Slag om het Peipsimeer 1242 en de Slag bij Zalgiris. Neutraal bronnenmateriaal is lastig te vinden, het meeste is gekleurd vanuit hetzij het perspectief van de Orde zelf of vanuit Litouws of Russisch/Sovjetperspectief.
1. "grenzen stootten " en "Slag bij Zalgiris"" of Tannenberg in 1410
2. "neutraal bronnenmateriaal is lastig te vinden",
want ik ben bang dat je je dan op beperkt oud materiaal baseert. Neem nou bijvoorbeeld de Poolse, Letse en Estse bronnen. Daarnaast is er ook behoorlijk wat Scandinavisch en Amerikaans materiaal te vinden.
Waarschijnlijk ben je de zijtak van de Duitse Orde vergeten; die weliswaar enigszins wat autonoom was, maar toch verantwoording aan de Duitse Orde moest afleggen en door deze gestuurd werd.
Ik spreek dan over de Lijflandse Orde (Fratres militiæ Christi Livoniae/ Schwertbrüderorden, opgericht door Albert von Buxhoeveden en grondlegger van Riga in 1201) ).
Ze breidden de invloedssfeer van de Duitse Orde en hun Lijflandse Orde uit en bleven er toch tot 1561 aanwezig (de Orde werd in 1562 opgeheven ) en belangrijker, hadden hun invloed in het hele Baltikum.
En dan hield het toen nog niet helemaal op;
- zowel de bischop van Riga (Wilhelm von Brandenburg (1498- 1563) verwant aan de Grootmeester Albert / Albrecht ( 1490 -1568 ) von Brandenburg
- als Gotthard Kettler (1517 - 1587) de laatste Grootmeester van de Teutoonse Orde (1558–1582) in Livonia en deze laatste nog enige tijd daarna als Hertog van Koerland ( vanaf 1561)
bleven er hun invloed uitoefenen totdat uiteindelijk de godsdienstoorlogen ( onze 80jarige en bij onze buren en in het noorden de 30jarige) er via Gustaaf Adolf van Zweden er een definitief einde aan maakte in 1621.
En waar is de geschiedenis niet gekleurd? Kijk maar eens naar de "kleine" discussie rond d'Artagnan - Pisbak .. en ook onze Mestreechse (ver) houding t.o.v. Nederland ( Holland), België en Frankrijk...
Enkele goede boeken over het Baltikum en de Duitse Orde (die ik zeer aanbevelen kan) zijn :
William Urban : the Livonian Crusade
William Urban :the Teutonic Knights
Eric Christiansen : the Nordic Crusades
Andrejs Plakans: the Latvians, a short history
Alfred Bilmanis: a history of Latvia
David Kirby ; Northern Europe in the early modern period
Georg von Rauch: Geschichte der Baltischen Staaten
Gert von Pistohlkors : Baltische Geschichte
ook zeer interessant, weliswaar een zijstraat, zijn de numismatische boeken van :
1. Ernst Neumann ( die Muenzen des Deutschen Ordens deren Weltliche Nachfolger sowie die Gepräge der baltischen Geistlichkeit)
2. Gunar Haljak (Livonian Coins XIII-XVIII Century)
Opmerking
-
Oorspronkelijk geplaatst door Harrie Bekijk berichtNou Ivo dan moet ik je een beetje tegenspreken m.b.t.
1. "grenzen stootten " en "Slag bij Zalgiris"" of Tannenberg in 1410
2. "neutraal bronnenmateriaal is lastig te vinden",
want ik ben bang dat je je dan op beperkt oud materiaal baseert. Neem nou bijvoorbeeld de Poolse, Letse en Estse bronnen. Daarnaast is er ook behoorlijk wat Scandinavisch en Amerikaans materiaal te vinden.
[...]
Tot Litouwse bronnen heb ik redelijke toegang gehad, zeker in de tijd dat ik daar studeerde. De Lijflandse orde heb ik even buiten beschouwing gehouden om het geheel niet te gecompliceerd te maken.
Mijn favoriet onder de boeken over de Duitse Orde is overigens het boek van Henri Bogdan, 'les Chevalliers Teutonique'.
De geschiedkundige werken uit de Duits-Baltische traditie hebben mij nooit zo kunnen bekoren. Evenmin die uit de Amerikaans-Litouwse diaspora. Over de nieuweste geschiedenis van Litouwen waren zij vaak te gekleurd of sloegen ze de plank mis. (m.n. Sovjet-tijd en de eerste jaren erna).
Toelichting: Ik studeerde in '92-'93 in Litouwen en schreef mijn scriptie over de Litouwse staatsformatie en democratisering. Ik gebruikte daarbij veel interviews met politici uit die tijd en uit de laatste fase van de Sovjet-periode.
Maar goed, we dwalen wat af .
Opmerking
-
Oorspronkelijk geplaatst door Ivo M Bekijk berichtMaar goed, we dwalen wat af .
Oorspronkelijk geplaatst door Ingrid M.H. Evers Bekijk berichtBij Pieter Simons alsnog de plattegrond van Von Geusau gevonden (PSHAL 1894), zij het dat er een randje is weggevallen.
Von Geusau's plattegrond van de Nieuwe Biesen wijkt slechts op een aantal details af van die van landmeter Johannes Schütgens uit 1783. Helaas lukt het mij niet om Schütgens' handschrift te ontcijferen (zelfs niet bij een vergroting van 10x!). De reproductie in de al eerder aangehaalde bundel Nieuwen Biesen in Alden Biesen uit 1989 is daar niet goed genoeg voor. Daarom heb ik de uitgebreide legenda van Schütgens er maar vanaf geknipt en het geheel, voor het gemak, 180° gedraaid.
Plattegrond Nieuwe Biesen (door mij omgedraaid). J. Schütgens, 1783. Links de Boschstraat, rechts de Maas (tekening in het Centraal Archief van de Duitse Orde in Wenen)
Ter vergelijking hetzelfde gebied bij Von Geusau:
Nieuwe Biesen ±1750(?). Reconstructie door baron Von Geusau uit 1894 (met dank aan P.P. Simons)
Ik zet deze kaartjes hier zo onder elkaar, omdat ik natuurlijk wil weten wat die gevonden muur in de papierfabriek nou precies is. Rolf Hackeng (in Nieuwen Biesen in Alden Biesen, p.97) denkt dat dit de noordelijk muur van de grote commanderijzaal is, bouwdeel N bij Schütgens. Na lang turen op Schütgens' handschrift, meen ik daar inderdaad iets te kunnen lezen als: "... Command.. grosse Hall und Zimmer", de grote zaal en vertrekken van de commandeur dus.
C.G. De Dijn (in dezelfde bundel, p.38 ) gaat er van uit dat kerk, pandhof en kloostergedeelte na 1748 in essentie ongewijzigd bleven. Het zeer zwaar beschadigde noordelijk deel, inclusief het appartement van de commandeur aan de grote binnenplaats, moest echter gedeeltelijk worden heropgebouwd.
Uit het schaderapport (in krom Frans) dat in 1749 werd opgesteld, kan worden afgeleid dat de schade aan het appartement van de commandeur niet dusdanig groot was dat dit geheel vanaf de grond opnieuw moest worden opgebouwd: "Le toit dessus l'appartement de Son Ex(ce) est pour ainsij dire criblé cependant avec un menagement considérable de la charpente". Vertaal ik dat goed met: Het dak boven het appartement van Zijne Excellentie is zogezegd lek als een zeef en behoeft heel wat timmer-reparatiewerk? De rapporteur besluit: "Enfin le dommage fait à la maison est grand mais il n'est pas irreparable".
Rolf Hackeng gaat er echter van uit dat de gevonden muur ná de verwoesting van 1748 is gebouwd. Bleek de schade aan het appartement van de commandeur bij de reparatiewerkzaamheden toch groter dan gedacht en moest deze muur geheel nieuw worden opgebouwd? Of besloot de commandeur dat het tijd was voor een nieuw optrekje?
Opmerking
-
Archief en schatkamer Duitse Orde in Wenen
Het leek me toch wel leuk om een betere versie van de plattegrond van Schütgens bij de hand te hebben, dus ik heb even een mailtje gestuurd aan het Deutschordens-Zentralarchiv in Wenen. Ben benieuwd!
Rondkijkend op hun website (ze zijn alive & kicking) zag ik ook dat ze daar een welgevulde schatkamer hebben, pal naast de St-Stefansdom. De daar bewaarde Ordensschatz werd rond 1803 aanzienlijk uitgebreid met voorwerpen afkomstig uit de geseculariseerde kloosters in Nederland en Duitsland. Natuurlijk meteen gekeken of daar uit Maastricht afkomstige schatten bij zaten, maar nee, niks gevonden
Opmerking
-
assignaten
Oorspronkelijk geplaatst door El Loco Bekijk berichtToch vind ik het verschil tussen de opbrengst van de percelen Dekkers (20.000 livres voor een halve hectare in 1797) en Van Gulpen (1750 frank voor ruim 1ha in 1800) wel erg groot (zie Wikipedia voor de vrijwel identieke waarde van livre en franc). Ook het feit dat het 5x meer opbracht dan getaxeerd, zet een mens toch aan het denken.
Maar als het 'perceel Dekkers' inderdaad vijf maal meer opbracht dan tevoren door de veilingmeesters geschat, dan blijft de vraag overeind: Waarom? Natuurlijk kunnen er verschillende kopers tegen elkaar opgeboden hebben om de tuinen in bezit te krijgen voor de jaarlijkse revenuen. Maar wist iemand misschien toch al iets van een geplande binnenhaven, zoals El Loco veronderstelt?
Opmerking
-
Oorspronkelijk geplaatst door Ingrid M.H. Evers Bekijk berichtMaar wist iemand misschien toch al iets van een geplande binnenhaven, zoals El Loco veronderstelt?
Wel waren er in de Franse tijd, volgens Marijke Martin, plannen voor een Grand Canal du Nord tussen Antwerpen en het Rijnland, o.a. via Maastricht. Napoleon himself had daartoe in Antwerpen in 1803 een decreet ondertekend. Door de inlijving van de Bataafse Republiek in 1806 kregen de Fransen de beschikking over de Hollandse waterwegen (de Rijn o.a.) en verschoof de aandacht naar een goede verbinding tussen Luik en Den Bosch. Dat resulteerde uiteindelijk, na het vertrek van de Fransen, in de aanleg van de Zuidwillemsvaart (en het Bassin).
Maar of een ex-Grauwzuster dat in 1797 al kon voorzien? Niet zonder hulp van boven, lijkt mij
Opmerking
-
Nieuwe Biesen, Van Gulpen en Soiron...
Ik heb nog wat verder gestudeerd op een paar gevonden kadastrale kaarten uit de periode 1820-1850, en die vergeleken met de kaartjes die Rolf Hackeng in Nieuwe Biesen in Oude Biesen heeft gepubliceerd. Langzaam kom ik zo tot conclusies die anderen waarschijnlijk in lachen doet uitbarsten, omdat ze dat al jaren wisten...
Restanten commanderij Nieuwe Biesen 1800 en 1827 (bron: R. Hackeng/Atelier Vanbeckevoort-De Wilde)
Wat betreft het linkerkaartje: ik weet niet precies waar Hackeng de informatie vandaan haalt, welke delen van de commanderij in 1800 nog overeind stonden. Er bestaat een visitatierapport van december 1794, waaruit op zijn minst blijkt dat het Biesencomplex toen zwaar gehavend was.
In elk geval is op kadastrale kaarten van 1820-1830 te zien dat een klein stukje van de oostelijke commanderijvleugel (witte # op de kaartjes) is blijven staan. Over dit kloosterrestant heb ik geen andere informatie kunnen vinden, dan dat het zich op perceel A1 bevond, dat het in de diverse notariële aktes als 'tuin' of 'ommuurde tuin' werd omschreven en dat het in 1850 onderdeel was van de eerste aankoop van de firma Lhoest Weustenraad & Cie.
Op de kadastrale kaarten uit 1820 en later valt nóg een bouwsel op, dat ik op het rechterkaartje van Hackeng heb gemerkt met een *. Het huis is op het panorama van Van Gulpen uit ±1853 te herkennen als de 'directeurswoning'. Deze is omstreeks 1858 vervangen door een nieuwe directeurswoning, die op verschillende oude foto's en prenten is afgebeeld (in 1942 gesloopt).
De directeurswoning vóór 1858 (Van Gulpen), rond 1860 (Brabant) en in 1900 (foto)
Is deze eerste, door Van Gulpen getekende directeurswoning een overblijfsel van de commanderij? Op de bekende plattegronden van de commanderij is hier slechts tuin te zien, dus het antwoord is nee. Wel weten we dat de woning op een perceel (A3) lag, dat in 1801 door de rijke leerlooier en opkoper Lucas Nijpels was verworven. Deze had op het perceel een Engelse tuin laten aanleggen door ene M. Soiron. Dat kan alleen maar Matthias Soiron zijn (zie dit draadje), waarvan bekend is dat hij ook tuinarchitect was.
Toen Nijpels de tuin in 1812 van de hand deed, was de tuin omheind met een muur en stond er een niet nader omschreven bouwwerk in. Dat laatste zal hoogstwaarschijnlijk de door Van Gulpen getekende - en wellicht door Soiron ontworpen - voorloper van de directeurswoning zijn. Is het gek gedacht als ik veronderstel dat Soiron een nog overeindstaand stuk kloostermuur in de tuinmuur opnam en dat deze zo bewaard bleef, totdat in 1858 de nieuwe eigenaar, de papierfabriek, besloot diezelfde muur op te nemen in het nieuw te bouwen Lommelefebrik aan het Bassin?
Opmerking
-
Muur KNP mogelijk resterend deel oude tuinmuur Nieuwe Biezen?
Oorspronkelijk geplaatst door El Loco Bekijk berichtLangzaam kom ik zo tot conclusies die anderen waarschijnlijk in lachen doet uitbarsten, omdat ze dat al jaren wisten...(...) Is het gek gedacht als ik veronderstel dat Soiron een nog overeindstaand stuk kloostermuur in de tuinmuur opnam en dat deze zo bewaard bleef, totdat in 1858 de nieuwe eigenaar, de papierfabriek, besloot diezelfde muur op te nemen in het nieuw te bouwen Lommelefebrik aan het Bassin?
Het tweede is echter zeer waarschijnlijk en het zou aardig zijn als we het nog wat 'harder' konden krijgen.
PS. Ik heb deze nieuwe Soiron-notitie hier aangetekend. Met dank voor het doen groeien van de lijst!
Opmerking
-
Plannen voor de aanleg van het Bassin niet voor 1817
Oorspronkelijk geplaatst door El Loco Bekijk bericht1797 was wel érg vroeg om te speculeren over de komst van een binnenhaven, waarvoor pas in 1824 de eerste serieuze plannen werden gemaakt.
1. In de literatuur (zie hieronder) ligt de besluitvorming over de aanleg van de Zuid-Willemsvaart aanmerkelijk later; over het tracee wordt eerst in 1817 van enige besluitvorming gewag gemaakt.
2. Het Bassin was een binnenhaven die binnen de vesting zou liggen. Dat betekende dat er een bres geslagen moest worden in de Werken en de stadsmuur. Tot in het midden van de negentiende eeuw zou de overheid de vesting Maastricht als onmisbaar blijven beschouwen in de landsverdediging. Zomaar een doorbraak maken was in de Napoleontische, noch de 'Hollandse' tijd een lichte beslissing. Als men in 1797 al over een kanaal heeft nagedacht, dan zou men de haven buiten de vesting hebben geprojecteerd (vgl. Venlo). Dat laatste was in Maastricht echter technisch niet mogelijk, omdat het verval van de rivier hier veel groter was dan in Venlo.
3. Een van de belangrijkste redenen die spreken tegen een projectie van het Bassin op een kaartje uit 'ca. 1805' is wel het kostenaspect. Het hele kanaal werd in 1823 begroot op een optimistische 3,7 miljoen gulden. Daarvan zou het traject Smeermaas-Maastricht met de doorbraak van de Caberg 835.125 gulden voor zijn rekening nemen, en werd voor de doorbraak en beveiliging van de vestingen Maastricht en 's-Hertogenbosch nog eens 70.000 gulden uitgetrokken.
Dus tóch een bres? Jawel, maar zeker niet in de Franse Tijd, toen de staatskas permanent leeg was en Napoleon in 1810 na de annexatie van het Koninkrijk Holland de uitvoering van het Canal du Nord onmiddellijk staakte, want geldverslindend en niet meer opportuun. In de plannen van koning Willem I kwam die bres pas serieus in zicht na 1821-1823, toen de begroting respectievelijk werd ingediend en nog eens nageteld, en de betrokken provincies zich vastlegden op hun bijdrage (zie Verhagen, pag. 21 en elders).
Literatuur:
- A. Bosch en W. van der Ham, Twee eeuwen Rijkswaterstaat, 1798-1998, Zaltbommel 1998. 343 blz.
- Cees Verhagen, De geschiedenis van de Zuid-Willemsvaart, Someren 2000. 192 blz.
Opmerking
Opmerking