Oorsprong tweeherigheid

[El Loco]

De tweeherigheid van Maastricht in vroeger eeuwen is een moeilijk onderwerp. Ingrid Evers heeft er op dit forum o.a. hier en in dit draadje een en ander over geschreven. Nog veel ingewikkelder wordt het als we de oorsprong van de tweeherigheid willen onderzoeken. We raken dan al gauw het spoor bijster in de 'donkere Middeleeuwen', waarbij de schaarse bronnen vaak moeilijk te interpreteren zijn, en elkaar niet zelden tegenspreken. Toch wil ik hier, aangespoord door een recent artikel van Titus Panhuysen, een aanzet geven.

Volgens de meeste historici zijn er in de Middeleeuwen in Maastricht twee machtscentra ontstaan; dat van de bisschop rondom de Onze-Lieve-Vrouwekerk en dat van de keizer, later hertog van Brabant, rondom de Sint-Servaaskerk. Het probleem doet zich nu voor dat de Onze-Lieve-Vrouwekerk gesticht is binnen het romeinse castrum, dat volgens Panhuysen en andere auteurs in de Merovingische periode koninklijk bezit was, terwijl de Sint-Servaaskerk gesticht is door de bisschop (namelijk Monulfus) en dus aanvankelijk bisschoppelijk bezit was.

Panhuysen's theorie is nu dat er ergens in de vroege Middeleeuwen een 'swop', een bezitsruil, plaatsgevonden moet hebben: de door de bisschop gestichte Sint-Servaaskerk werd door de Frankische koningen opgeëist en de bisschop ontving daarvoor in de plaats de binnen het koninklijk domein gelegen O.L.V.-kerk, die daarna als kathedraal van het bisdom ging fungeren. Deze swop zou in de tweede helft van de 7e eeuw plaatsgevonden kunnen hebben, waarbij drie scenario's denkbaar zijn:

1. Bij de grafkerk van Sint Servaas wordt rond 650 door bisschop Amandus (of Remaklus), met steun van de merovingische koning Sigibert I en diens hofmeier Grimoald, een klooster gesticht (zoals o.a. ook rond die tijd in Susteren, Sint-Truiden en Stavelot). De functie van de Sint-Servaaskerk verandert van kathedraal naar abdijkerk. De bisschop ontvangt ter compensatie een stuk land binnen het (koninklijk) castrum en bouwt daar een nieuwe kathedraal, de O.L.Vrouwekerk.
2. De tweede mogelijkheid is eerder geopperd door P. Leupen ('Maastricht in de Vroege Middeleeuwen', in: Schefers, H. (ed.), Einhard. Studien zu Leben und Werk, Darmstadt 1997, pp.209-221). Leupen vermoedt dat de Sint-Servaaskerk door Pepijn II rond 690 in beslag is genomen. Het bezit van het graf van de Frankische heilige Servatius is onderdeel van de legitimering van de machtsovername door de Pepiniden. Ook hier ontvangt de bisschop (Lambertus) ter compensatie een stuk land binnen het koninklijk castrum voor de bouw van een nieuwe kathedraal.
3. In het derde scenario speelt Lambertus de hoofdrol. Als zoon van een lokale machthebber streeft hij naar vergroting van zijn geestelijke en wereldlijke macht. Met toestemming van koning Childeric II en diens hofmeier Wulfoald verplaatst hij de kathedraal naar een locatie binnen het castrum, de residentie van zijn vader, de comes. Tijdens Lambertus' verbanning naar Stavelot, maakt Pepijn II zich meester van de Sint-Servaaskerk en bouwt deze uit tot rijksabdij.

Panhuysen spreekt deze laatste optie duidelijk het meest aan, omdat daarin het machtsstreven van alle partijen de boventoon voert. Toch geeft hij, vanwege het gebrek aan archeologische ondersteuning, voorlopig de voorkeur aan optie 1.

Ik vind bovenstaande 'swop'-theorie aantrekkelijk, maar Panhuysen gaat er misschien iets te makkelijk van uit dat de stichting van de Sint-Servaaskerk door de Maastrichtse bisschop Monulfus automatisch betekende dat deze kerk aanvankelijk bisschoppelijk bezit was. Wellicht was de romeinse begraafplaats waarop Monulfus rond ±570 zijn 'templum magnum' bouwde rijksbezit? Panhuysen ziet de Sint-Servaaskerk als de eerste kathedraal van Maastricht. Hij gaat daarmee m.i. iets te gemakkelijk voorbij aan het feit dat Monulfus' voorganger Domitianus zich al in 535 - dus ruim vóór de bouw van de eerste Servaaskerk - 'bisschop van de Tongeren te Maastricht' noemde. Het is niet onwaarschijnlijk dat er zich toen reeds een kathedraal in Maastricht bevond en dat kan niet de Sint-Servaas geweest zijn. Dat de O.L.Vrouwe aanvankelijk koninklijk bezit was, leidt Panhuysen af uit parallelle situaties elders, waar, na de val van het Romeinse Rijk, het castrum - en dus ook alle gebouwen daarbinnen - in bezit kwam van de Frankische koningen en diens vazallen, de comes.

Lit.: Titus Panhuysen, 'Wendepunkte in der Frühgeschichte der Maastrichter Servatiusabtei'. In: Neue Studien zur Sachsenforschung 3. Transformations in North-Western Europe (AD 300-1000). Proceedings of the 60th Sachsensymposion 19.-23. September 2009 Maastricht. Hannover/Stuttgart, 2011, pp.67-89.

[Verwijderde gebruiker]

Interessant onderwerp. Binnen de studiezaal van het HCL wordt er al jaren over gediscussieerd. Telkens is er discussie over de begrippen schenking, gift e.d. Maar wat is het ware verhaal ...

[Ingrid M.H.Evers]

Mooie samenvatting, Loco. Dank ook voor de mij onbekende link.

Het is jammer dat er in onze streken zo weinig mediëvisten meer zijn die met Panhuysen over deze materie van gedachten zouden kunnen wisselen. Daardoor werk je als archeoloog c.q. vakhistoricus toch een beetje in het luchtledige. Gelukkig is die belangstelling er in het Duitse taalgebied nog wel en krijgt hij daar ongetwijfeld feed back. De kans dat het probleem ooit wordt opgelost, is gezien het ontbreken van relevante bronnen miniem. Maar met dit artikel heeft Panhuysen die allemaal weer eens onder de loep genomen en een nieuwe en alleszins interessante hypothese geformuleerd.

[El Loco]

Telkens is er discussie over de begrippen schenking, gift e.d. Maar wat is het ware verhaal ...

Dat is inderdaad het probleem. Niet alleen is het aantal bronnen beperkt (90-95% van de oorkonden, die betrekking hebben op de Sint-Servaas, zijn verloren gegaan), maar sommige bronnen zijn ook nog eens onbetrouwbaar, doordat ze foutief gekopieerd zijn, (bewust) gefalsicificeerd, of teruggrijpen op falsificaties. Zo bestaat er een oorkonde van de Duitse keizer Heinrich IV uit 1087, die o.a. 'bewijst' dat de rijksonmiddellijkheid van de Sint-Servaas teruggaat op Karel de Grote. Pas in 1941 bleek dat deze oorkonde een 12e eeuwse vervalsing is, maar wel eentje die enorm veel invloed op latere schrijvers heeft gehad.

Het is jammer dat er in onze streken zo weinig mediëvisten meer zijn die met Panhuysen over deze materie van gedachten zouden kunnen wisselen. Daardoor werk je als archeoloog c.q. vakhistoricus toch een beetje in het luchtledige. Gelukkig is die belangstelling er in het Duitse taalgebied nog wel en krijgt hij daar ongetwijfeld feed back.

Het is wel opvallend dat veel belangrijke werken over dit thema tijdens de 10 jaren van de laatste grote restauratie van de Sint-Servaas zijn verschenen, niet alleen over de Sint-Servaas zelf, maar ook over de Onze-Lieve-Vrouwe: Koldeweij 1985, Kroos 1985, Linssen 1985, Mekking 1986, Bosman 1990, Stauffer 1991 (naast een hoop kleinere publicaties, o.a. over de opgravingen). In de 20 jaar daarna hebben we, behalve Elizabeth den Hartog's Romanesque Sculpture in Maastricht uit 2002, Raphaël Panhuysen's Demography and Health in early medieval Maastricht uit 2005 en Rolf Hacking's Het middeleeuws grondbezit van het Sint-Servaaskapittel te Maastricht in de regio Maas-Rijn uit 2006, weinig nieuwe publicaties gezien. Het al vele jaren lopende Sint-Servatiusproject aan de Universiteit van Amsterdam heeft tot nu toe weinig tastbaars opgeleverd (zie hier). Of heb ik iets gemist?

Misschien dat een opgravingscampagne in de Slevrouwe (waar ik al eens eerder voor pleitte) het onderzoek naar middeleeuws Maastricht weer een beetje 'hot' kan maken

[Verwijderde gebruiker]

Vreemd mijn quotefunctie werkt niet bij dit bericht?

Ik wil nog een opmerking maken over archeologisch onderzoek.
Telkens krijg ik te horen van instanties die bij opgravingen/onderzoek betrokken zijn in en rond Maastricht "het beste archief is het bodemarchief" en "er is geen geld voor".

[El Loco]

Vreemd mijn quotefunctie werkt niet bij dit bericht?

Denk dat ik de schuldige ben; had het bericht tussendoor even weggehaald ivm foutjes.

Ik wil nog een opmerking maken over archeologisch onderzoek.
Telkens krijg ik te horen van instanties die bij opgravingen/onderzoek betrokken zijn in en rond Maastricht "het beste archief is het bodemarchief" en "er is geen geld voor".

Ja, dat bodemarchief van Maastricht - voor zover het niet vernietigd is: lastig dat er 1500 monumenten bovenop staan! Maar ik denk inderdaad dat een opgraving als die van Panhuysen in de Sint-Servaas in de jaren '80 in deze tijd niet meer mogelijk is.

[El Loco]

Oorsprong tweeherigheid (2)

Ik ben de laatste dagen enorm aan het bijlezen geweest over de vroege ontwikkeling van Maastricht en het ontstaan van de tweeherigheid. Ben er nog lang niet uit maar hier is alvast een rijtje jaartallen van relevante gebeurtenissen:

±333 Bouw Romeins castrum, wellicht al vanaf 4e eeuw met kerkje, waarschijnlijk vanaf ±450 in bezit van Frankische koning of zijn vazal -> ontstaan wereldlijk centrum binnen het castrum.
±380 Bisschop Servatius van Tongeren begraven op de Romeinse begraafplaats langs de weg naar Tongeren.
535 Domitianus noemt zich 'bisschop der Tongeren te Maastricht' -> er zal toen zeker een kerk/kathedraal in het castrum zijn geweest -> ontstaan geestelijk centrum binnen het castrum.
±570 Bisschop Monulfus bouwt een grote kerk op of nabij het graf van Sint Servaas -> ontstaan geestelijk centrum buiten het castrum.
595 Koning Childebert II houdt een rijksvergadering in Maastricht. Die vond vrijwel zeker binnen het koninklijk domein van het castrum plaats, waar zich wellicht een grafelijke palts bevond.
±650-675 Bouw nieuwe Sint-Servaaskerk (deze driebeukige basilica was eerder door Panhuijsen in de 8e eeuw gedateerd) -> groei geestelijk centrum buiten het castrum.
±670 Koning Childerik II verblijft in Maastricht (in het castrum?).
±670 Lambertus, opgeleid aan het 'koninklijk hof te Maastricht', wordt bisschop.
±675-682 Lambertus door hofmeier Wulfoald verbannen naar klooster Stavelot. Faramundus tegenbisschop in Maastricht.
±690-694 Koning Clovis IV verleent immuniteitsprivilege aan OLV-kerk.
±705 Lambertus te Luik vermoord. Hubertus in de Maastrichtse O.L.Vrouwekerk tot bisschop gewijd.
722 Gebeente Lambertus van Maastricht (St-Pieter?) overgebracht naar Luik. Luik wordt een concurrerend geestelijk centrum.

Ik denk dat met name het episciopaat van Hubertus beslissend is geweest voor de latere tweeherigheid van Maastricht. Daarvóór was Maastricht weliswaar een multi-polaire nederzetting, maar de wereldlijke als geestelijke macht waren geconcentreerd in het castrum, waar zowel de residentie van de vazal van de koning, als de bisschopskerk en -residentie stonden. Er zijn aanwijzingen dat het ambt van 'comes' (vazal van de koning) en bisschop soms binnen één familie geconcentreerd was (Lambertus bijvoorbeeld). De Servaaskerk ontwikkelde zich in de 6e en 7e eeuw als tweede geestelijk centrum, maar wel onder controle van de bisschop. Daaromheen bevonden zich diverse woon- en werkgebieden (rondom het castrum, Boschstraatkwartier, Wyck, St-Pieter), allen onderworpen aan het koninklijk en bisschoppelijk gezag in het castrum.

Ná 700 lijkt er in het castrum geen machtscentrum meer aanwezig te zijn en ontwikkelt het Servaascomplex zich als onafhankelijk machtscentrum. De bisschoppen verblijven steeds minder in het castrum, behouden er weliswaar hun rechten, maar verliezen de controle over het Servaascomplex. De Sint-Servaaskerk ontwikkelt zich in de loop van de 8e eeuw tot abdij en in de 9e eeuw tot karolingische eigenkerk. In de 10e eeuw ontstaat daar ook een nieuw wereldlijk machtscentrum (hertogen van Lotharingen).

[El Loco]

De eerste kathedraal van Maastricht

Panhuysen ziet de Sint-Servaaskerk als de eerste kathedraal van Maastricht.

Ben toch eens op zoek gegaan naar de achtergrond van deze bewering van Titus Panhuysen. Dat de rond 570 door Monulfus gebouwde Sint-Servaaskerk de oorspronkelijke kathedraal van Maastricht zou zijn geweest, druist toch wel erg in tegen mijn gevoel voor logica. Dat zegt namelijk:

1. De zetel van de eerste bisschop van Maastricht (of dat nou Sint Servaas was, 4e eeuw, of Domitianus, begin 6e eeuw) kan niet in de Sint-Servaaskerk gestaan hebben, omdat die kerk toen nog niet bestond.
2. De zetel van een van de laatste bisschoppen van Maastricht, Hubertus, stond in elk geval in de Onze-Lieve-Vrouwekerk (waar hij, volgens zijn Vita, die kort na zijn dood geschreven is, tot bisschop was gewijd).
3. Het lijkt mij onlogsich dat er tussen de eerste en laatste bisschop nog even van kathedraal werd gewisseld...
4. De O.L.V.-kerk was tot het einde van het Ancien Régime de kerk van de Luikse 'familia' van Maastricht.
5. Het O.L.V.-kapittel was tot haar opheffing nauw verbonden met dat van de Sint-Lambertuskathedraal in Luik.

Het enige argument dat bij Panhuysen vóór de Sint-Servaas lijkt te pleiten is het feit dat die kerk door bisschop Monulfus gebouwd werd en dat hij en Gondulfus er begraven liggen. Panhuysen zou het idee overgenomen kunnen hebben van Frans Theuws (tot vorig jaar projectleider van het Servatius Project, waar ook Panhuysen aan meegewerkt heeft - zie ook dit bericht). Van Theuws zijn een tweetal publicaties over de ontwikkeling van vroegmiddeleeuws Maastricht op internet te lezen:

• 'Maastricht as a centre of power in the early Middle Ages' (verschenen in Topographies of power in the early Middle Ages, 2001)
• 'De sleutel van Sint Servaas' (zijn rede bij zijn aanvaardig van het hoogleraarschap aan de UvA in 2003)

Bij Frans Theuws is ook de gedachte te vinden dat er tussen Servatius en het begin van de 6e eeuw géén bisschoppen in Tongeren of Maastricht zijn geweest. Ook meent hij dat de overbrenging van de bisschopszetel naar Luik pas ná Hubertus, aan het eind van de 8e eeuw, heeft plaatsgevonden. Het idee van de Sint-Servaas als oorspronkelijke kathedraal van Maastricht lijkt Theuws op zijn beurt overgenomen te hebben van zijn leermeester Piet Leupen. Theuws verwijst regelmatig naar een artikel van Leupen uit 1997, 'Het gelijk van Sint-Servaas en Onze-Lieve Vrouwe. De Maastrichtse kapittels in de Vroege Middeleeuwen' (verschenen in E.S.C. Erkelens-Buttinger, e.a. (red.), De Kerk en de Nederlanden, 1997). Dat boek is inmiddels besteld. Wordt vervolgd dus.