Aankondiging

Sluiten
No announcement yet.

Verdwenen kapellen: de St.-Nicolaasgasthuiskapel en de St.-Nicolaaskerspelkapel

Sluiten
X
 
  • Filter
  • Tijd
  • Tonen
Clear All
nieuwe berichten

  • Verdwenen kapellen: de St.-Nicolaasgasthuiskapel en de St.-Nicolaaskerspelkapel

    Elders op deze site komt in een discussie over de verdwenen St.-Catharinakapel bij de Boschstraat ook een vraag naar voren in verband met de St.-Nicolaaskapel:
    Oorspronkelijk geplaatst door Theo Bakker Bekijk bericht
    In navolging van Burgemeester ben ik ook op zoek gegaan naar verdwenen kapellen. Niet naar klooster- of gasthuiskapellen maar naar kerspelkapellen. Daarbij geeft de HEM via twee ijkpunten acht kerspelen in 1439 en dertien in 'de 17e eeuw'. Die laatste situatie vinden we in kaart 4 in de HEM in beeld gebracht voor omstreeks 1600. Met 7 gemarkeerd is het St.-Nicolaasgasthuiskerspel met een kapel op de hoek van Brusselsestraat en Kommel en een gasthuis verder in de Brusselsestraat.
    Het gaat hier in feite om twee verschillende kapellen: een gasthuiskapel en een kerspelkapel.

    De gasthuiskapel lag buiten de Tweebergenpoort 'aan het begin van de Kommel' en brandde af in 1612. De kerspelkapel is gebouwd na 1612 (tijdstip onbekend) aan de zuidzijde van de straat en dichter bij de Brusselsepoort. Deze tweede kapel verleende haar naam aan het kerspel van Sint Nicolaas. Zij wordt nog eind achttiende eeuw genoemd. Maar er schijnt ook een St.-Nicolaasgasthuis- of Brusselsepoortkerspel te hebben bestaan. (Ubachs, 1975, lxii). Het zal overigens duidelijk zijn dat in een periode van pakweg vier-vijf eeuwen situaties en benamingen wel eens kunnen wisselen.

    Een kerspelkapel was een buurt- of wijkkapel die in principe niets te maken had met gasthuis- of kloosterkerken. Het kerspel was een wereldlijke aangelegenheid, een wijkensysteem, dat elders genoemd werd naar de buurtpomp (Roermond) en in 's-Hertogenbosch volgens 'blokken' was georganiseerd, en in Maastricht dus volgens kerspelen. Het woord kerspel betekent kerkdorp. Maastricht gebruikte het voor wijken die rond een kerkje/kapel waren geconcentreerd.

    In die wijken richtten de gelovigen vaak een eigen kapel op omdat de weg naar de parochiekerk soms lang was. Het was prettiger voor een kaarsje of de verplichte zondagsdienst de dichtsbijzijnde buurtkapel in te lopen dan helemaal naar de buiten de eerste stadsmuur gelegen St.-Matthijs te moeten gaan.

    Daarnaast is het zo dat wijkkapellen ook een kerkelijk-juridische component hadden. Zij waren beperkt in hun diensten (geen dopen, huwelijken, begrafenissen), omdat de stoolrechten van de pastoor moesten worden geëerbiedigd. En ze viel onder de geestelijke jurisdictie van ofwel het kapittel van Sint Servaas, ofwel van dat van Onze Lieve Vrouwe. De priester die er het beneficie (broodwinning) had, werd aangezocht en betaald door de parochianen in de wijk en eerst na toestemming van de pastorie en het kapittel aangesteld.

    Het is allemaal terug te vinden in de Historische Encyclopedie Maastricht, ook al zit daar wel eens een oneffenheid in. Voor wie meer wilt weten over de werking van het kerspel is het proefschrift van dr. Ubachs misschien een goede keuze: P.J.H. Ubachs, Twee heren, twee confessies…, Assen 1975.

    Wat betreft de boven genoemde kaarten: voor hen en voor alle in de HEM opgenomen plattegronden (nrs. 1 - 7) is hetzelfde onderliggende stratenplan gebruikt. Er is gekozen voor een soort neutraal ijkpunt: 'omstreeks 1600'. Dat is achterafgezien wat jammer, maar het was allemaal al ingewikkeld genoeg.

    Het gevolg is dat Theo Bakker op kaart nr. 7 terecht een fout ziet: de ingetekende Sint Nicolaaskapel (nr. 38 ) is niet - zoals vermeld - de gasthuiskapel, maar de in 1600 nog niet gebouwde Sint Nicolaas-wijkkapel. In tegenstelling tot wat hij meent is op geen enkele plattegrond het bij de Kommel gelegen gasthuis van Sint Nicolaas ingetekend.
    Last edited by Ingrid M.H.Evers; 29 april 2011, 02:21. Reden: aanvulling

  • #2
    Een Sint-Nicolaas(gasthuis)poort?

    Oorspronkelijk geplaatst door Theo Bakker Bekijk bericht
    Jaspar beweert dat het gasthuis [van Sint Nicolaas] niet aan de straat lag maar zuidelijker, bij de Haeckenkamertoren (Abrahams Look). Ik weet dat ik voorzichtig moet zijn met beweringen van Jaspar, maar toch.
    Ik denk dat dit een mislezing is. Jaspar schrijft dat het Sint-Nicolaasgasthuis 'z'ne naom (gaof) aon 'n stadspoort (...) die gestande moot höbbe bij d'n "Haeckenkamertoren", boe-in op 21 december 1761 die geweldige pollefer-oontploffing heet plaots gehad en boevaan de plaots later "Abramslook" geneump is.'
    Het gaat dus niet om het gasthuis maar om de naamgeving van een kleine poort in de stadsmuur tussen Brusselsestraat en Calvariestraat.

    Jaspar heeft dat ongedocumenteerd gegeven waarschijnlijk overgenomen van Van Heylerhoff (1828 ). Volgen Van Heylerhoff lag deze poort in ‘de inspringende hoek van de stadsmuur nabij de Calvariestraat’. Morreau heeft echter noch op kaartmateriaal, noch in de raadsverdragen een spoor van een dergelijke benaming kunnen vinden. De bedoelde poort heette steeds St.-Servaaspoort.

    Bronnen:

    E. Jaspar, ‘Kint geer eure eige stad?’ De historie van Mestreech aon de Mestreechteneers vertèld, Mestreech 1960, 199.
    J.L. Morreau, Bolwerk der Nederlanden, de vestingwerken van Maastricht sedert het begin van de 13e eeuw, Assen 1979, 93, die in de noten verwijst naar M. van Heylerhoff.

    Opmerking


    • #3
      Dank u voor deze uitvoerige uiteenzetting, mevrouw Evers. Dat verheldert een boel. Het klopt dat ik op de kaart geen St.Nicolaaskapel zie staan en vraag me intussen af of ik een verkeerd begrip heb van wat het "begin van de Kommel" is. Ik heb namelijk ook op de stadskaarten van Simon de Bellomonte en van Blaeu geen enkele aanduiding dat op de hoek die mij als logisch voorkomt een kapel (of gasthuiskapel) gestaan heeft. Elders op de kaarten tekenen beiden een soort van eenheidskerkje op de plaats van een kapel.



      Een soortgelijk raadsel zweeft om de Heilige Geestkapel. Die wordt meestal aan de Grote Staat gesitueerd terwijl de HEM hem in de tekst aan de zuidzijde van de Markt plaatst en de bewuste plattegrond midden in de steeg.

      Last edited by Theo Bakker; 27 april 2011, 15:40.

      Opmerking


      • #4
        Gasthuisgoederen

        Een gasthuis werd gesticht door een of meerdere kapitaalkrachtige gelovigen. Zij werden beheerd door een gasthuismeester (een leek) en hun inkomsten dienden per definitie voor het (kortstondig) onderhoud van reizigers en pelgrims, en van arme zieken. Bijna altijd hadden gasthuis en gasthuiskapel gescheiden inkomsten uit schenkingen, legaten, donaties, renten uit geld of goederen en andere bezittingen. Bij opheffing van een of beide instellingen zocht men een goed onderkomen voor het bezit.

        Op die manier kwamen de goederen (dus de bronnen van inkomsten) van eerst het gasthuis (1584) en later de gasthuiskapel (1612) van Sint Nicolaas aan het St.-Catharinagasthuis. In 1610 was dat laatste echter zelf reeds opgeheven, dus - zult u vragen - hoe zat dat dan?

        In tegenstelling tot de fundaties van het Sint-Nicolaasgasthuis en de gelijknamige kapel is de fundatie van het Sint-Catharinagasthuis blijven bestaan, ook nadat het gasthuis was opgeheven. De goederen die in 1612 werden ingebracht, werden beheerd door een rentmeester die jaarlijks een deel van de revenuen over de armen van de parochie verdeelde. De laatste keer dat de rentmeester verantwoording moest afleggen over zijn rekeningen was in 1796, vlak voor de conficatie van de goederen van alle kerkelijke en semi-kerkelijke instellingen.

        Bronnen:

        P.J.H. Ubachs en I.M.H. Evers, Historische Encyclopedie Maastricht, Zutphen 2005, diverse lemma's.
        J. Luijten, Inventaris van het Frans Archief van de Gemeentearchief, 1794-1815 (manuscriptversie 1999), inv.nr. 162: 'Rekening afgehoord van het St.-Catharinagasthuis [!], waarvan de helft toekomt aan de katholieke armen,1791-1795.' NB. De andere helft kwam conform het vredesverdrag van 1632 en het beginsel van pariteit toe aan de protestantse armen.
        Last edited by Ingrid M.H.Evers; 28 april 2011, 01:40. Reden: aanvulling

        Opmerking


        • #5
          Oorspronkelijk geplaatst door Theo Bakker Bekijk bericht
          Een soortgelijk raadsel zweeft om de Heilige Geestkapel. Die wordt meestal aan de Grote Staat gesitueerd terwijl de HEM hem in de tekst aan de zuidzijde van de Markt plaatst en de bewuste plattegrond midden in de steeg.
          De plattegrond laat mijns inziens de Sint-Joriskapel zien, een wijk- of kerspelkapel. Maar ik kan er naast zitten.

          Opmerking


          • #6
            Oorspronkelijk geplaatst door Ingrid M.H. Evers Bekijk bericht
            De plattegrond laat mijns inziens de Sint-Joriskapel zien, een wijk- of kerspelkapel. Maar ik kan er naast zitten.
            Nee, die staat er links van, op de hoek van Spilstraat/Grote Staat. De door mij bedoelde kapel staat dwars voor het Heilige Geeststraatje.

            Opmerking


            • #7
              Oorspronkelijk geplaatst door Ingrid M.H. Evers Bekijk bericht
              ...Op die manier kwamen de goederen (de bronnen van inkomsten) van eerst het gasthuis (1584) en later de gasthuiskapel (1612) van Sint Nicolaas aan het St.-Catharinagasthuis. In 1610 was dat laatste echter zelf reeds opgeheven, dus hoe moet men dit begrijpen?
              Dat is nu precies wat ik "in de groep wilde gooien". "Pik in, 't is winter" kan ik me nauwelijks voorstellen. De armen van het St.Nicolaagasthuiskerspel/Brusselsepoortkerspel zullen daar toch wel van geprofiteerd hebben? Als wijk 7 een nieuwe kerspelkapel kreeg in de Brusselsestraat, waarom beheerde die de bezittingen dan niet? Enzovoort.

              Opmerking


              • #8
                We weten niet wanneer die tweede St.-Nicolaaskapel precies is gebouwd, dat kan wel decennia later zijn geweest. En dan nog: die tweede kapel was een kerspelkapel en had als zodanig niets van doen met de gasthuiszorg, of met de zorg voor de armen van de stad.

                Maar afgezien daarvan: dit waren particuliere goederen, niet van de stad, niet van de parochie, niet van het kapittel. Ik neem aan dat ook u zélf bepaalt wie bedacht wordt in uw testament?
                Last edited by Ingrid M.H.Evers; 28 april 2011, 14:05. Reden: aanvulling

                Opmerking


                • #9
                  Oorspronkelijk geplaatst door Ingrid M.H. Evers Bekijk bericht
                  .... dit waren particuliere goederen, niet van de stad, niet van de parochie, niet van het kapittel. Ik neem aan dat ook u zelf bepaalt wie bedacht wordt in uw testament?
                  Ik heb me niet gerealiseerd dat de kapel als naamgever voor het kerspel geen eigendom van de stad was. Ik heb ook grote moeite de Maastrichtse praktijk te begrijpen. Ik moet eerst nog maar eens opnieuw lezen over stedelijke wijkorganisatie via de kerspelen. Vooral die kapel of kerk als physieke locatie voor de activiteiten brengt me steeds weer op een dwaalspoor. De kapel was blijkbaar niet hetzelfde voor het kerspel als bijvoorbeeld de leube voor het ambacht. Dat waren toch (meestal?) ter beschikking gestelde overheidsgebouwen?

                  Opmerking


                  • #10
                    Oorspronkelijk geplaatst door olijfje
                    Misschien heb ik de uitleg ergens over het hoofd gezien, maar kan iemand me vertellen wat een kerspel is?
                    Een soort wijkindeling. Zie post #1.

                    Opmerking


                    • #11
                      Leube

                      Oorspronkelijk geplaatst door Theo Bakker Bekijk bericht
                      (...) de leube voor het ambacht. Dat waren toch (meestal?) ter beschikking gestelde overheidsgebouwen?
                      Voor vergaderen heb je ruimte nodig. Die vind je op veel plaatsen, ook in ongebruikte bovenzaaltjes van sommige weinig gebruikte stadspoorten in de eerste walmuur, bv. de Lenculenpoort (leube van de molenaars). Sommige ambachten maakten daar gebruik van. Maar reken maar dat er voorwaarden aan verbonden waren.
                      Last edited by Ingrid M.H.Evers; 29 april 2011, 09:02. Reden: aanvulling

                      Opmerking

                      Bezig...
                      X