Romeinse brug

[Ingrid M.H.Evers]

Romeinse bruggen over de Maas: Maastricht, Cuyk en (mogelijk) Venlo

Het belang van de Romeinse brug in Maastricht is nogal eens aangedikt met de bewering dat het tot de 19e eeuw de enige vaste Maasovergang tussen Luik en Nijmegen zou zijn geweest. Dat klopt dus waarschijnlijk niet.

Ik denk toch dat dat juist is. Het gaat er niet om of er meerdere Maasbruggen zijn geweest, maar of ze door de eeuwen heen ook in gebruik bleven.

Van de Maastrichtse Maasbrug is aangetoond dat hij, te beginnen met de eerste Romeinse brug, in een of andere vorm min of meer permanent in gebruik bleef en tot in de negentiende eeuw de meest noordelijke vaste oeververbinding was over de Maas.

Gold dat ook voor de Romeinse Tijd? Eigenlijk wel.

Uit dendro-chronologisch onderzoek is gebleken dat de eerste Romeinse brug te Maastricht dateert uit ca. 75 na Chr. Funderingspalen dateren namelijk uit het midden van de eerste eeuw (zie HEM).

Eerst drie eeuwen later werd in ca. 340, dus in het midden van de vierde eeuw en in de nadagen van het Romeinse Rijk, een brug over de Maas aangelegd van Cuyk naar Middelaar. In later eeuwen moet die vervallen en verdwenen zijn, want in de middeleeuwen horen we er niets meer over. Dus wég vaste oeververbinding.

En nu dan misschien een Romeinse Maasbrug tussen Blerick en Venlo? Heel goed mogelijk met grote legerkampen en de rijksgrens in de buurt. De vondst van een Romeinse weg die haaks op de rivier lag, zou het kunnen suggereren. Maar ook als de nu gevonden heipalen terugreiken naar de Romeinse Tijd en er dus een derde Maasbrug gevonden wordt, is die gehoopte brug in de nadagen van het rijk verloren gegaan.

[El Loco]

Nog een Romeinse Maasbrug?

Het belang van de Romeinse brug in Maastricht is nogal eens aangedikt met de bewering dat het tot de 19e eeuw de enige vaste Maasovergang tussen Luik en Nijmegen zou zijn geweest. Dat klopt dus waarschijnlijk niet.

In de Maas in Venlo zijn zaterdagochtend door duikers houten brugpijlers gevonden. Het gaat om spits toegesneden palen waarvan er één los op de rivierbodem lag. Nader onderzoek moet uitwijzen of het wellicht gaat om pijlers van een Romeinse brug. Archeologen zoeken in Venlo naar overblijfselen van een Romeinse rivierovergang.

Tijdens eerdere onderzoeken op de bodem van de Maas gaven sonarbeelden aan dat er in het water resten liggen die duiden op zo'n overgang. In de Maasuiterwaarden aan de Blerickse zijde is vorig jaar een deel van een Romeinse weg gevonden die pal richting de Maas loopt.

Bron: www.l1.nl

[Ingrid M.H.Evers]

Castellum is castrum

In oudere literatuur wordt nog wel gesproken van een Romeins castellum in Maastricht. Op basis van zijn kenmerken wordt de nederzetting tegenwoordig aangeduid als castrum.

[SJEF †]

Romeinse Castellum

1982

Vondst aan de Houtmaas van een Romeinse toren door de medewerkers van het Gemeentelijk Oudheidkundig Bodemonderzoek.
Door deze ontdekking kon de omvang van het Romeinse Castellum exact worden vastgesteld.


Contouren van het Romeinse Castellum (lichtgekleurde stippen tussen plaveisel) aan de Houtmaas.



Maquette Romeins Castellum te Maastricht.

[SJEF †]

Ik vind dus ook dat al die maquettes bij elkaar in één gebouw, continu te bezichtigen moeten zijn.
Er staan genoeg (kantoor)gebouwen leeg in Maastricht.

[Ingrid M.H.Evers]

Maquette Schiffeleers en andere

Dat Schiffeleers hem heeft gemaakt, is natuurlijk geen verklaring voor het feit dat de 'Romeinse' maquette in het Natuurhistorisch Museum staat. Maar ook in dit geval was het probleem een gebrek aan ruimte. Bij het Centre Céramique staat het buitengebied met vestingwerken van de achttiende-eeuwse Franse maquette in stukken opgeslagen in het depot (het stadsgedeelte staat sinds jaar en dag op de entresol). De maquette Schiffeleers kon daar niet meer bij.

In de Helpoort staat volgens mij nog steeds een maquette van de stad omstreeks 1800, die werd gemaakt door broeder Sigismund Tagage. En de maquette van de vesting in 1867 is alleen in stukjes en beetjes te bekijken op de eigen website. Jammer dat het niet allemaal kan worden ondergebracht in een Maastrichts Historisch Museum.

[SJEF †]

Wat doet dat ding daar?!

Die maquette is gemaakt door Ferry Schiffeleers (van de MEVRI in de Grote Staat).

[burgemeester]

Ik zag tot mijn verbazing dat de maquette van de Romeinse brug en het vierde eeuwse castellum, zoals die op een aantal foto's hierboven staan afgebeeld, zich in de collectie van het Natuurhistorisch Museum Maastricht bevindt.

Wat doet dat ding daar?!

[SJEF †]

Resteren voor mij de volgende vragen.
Is de oude Romeinse brug over de Maas in 1275 werkelijk ingestort tijdens een processie?
Zo ja, is er in het verleden dan ooit een fout gemaakt door de afbeelding uit Hartmann Schedels "Kroniek van Neurenberg" te koppelen aan het voorval van de processie in 1275?

De brug stort in! (1275)

In 1274 verklaarde koning Rudolf dat het kapittel van Sint Servaas voor het onderhoud van de Maasbrug tot geen hogere uitgaven verplicht was, dan de inkomsten van de brug bedroegen.
De brug was voor de kanunniken kennelijk een verliespost.
Mag men hieruit afleiden dat het onderhoud te wensen overliet?
Klaarblijkelijk wel, want nog geen jaar later, in 1275, stortte de oude houten brug in.
Deze instorting eiste veel slachtoffers, en maakte op de tijdgenoten een diepe indruk.
Van het verhaal van de instorting van de brug zijn twee hoofdversies bekend en verschillende dateringen.

1. Volgens stukken uit het archief van het kapittel van Sint Servaas gebeurde de ramp op 12 juli 1275, toen deken en kapittel van Onze Lieve Vrouw, met koorzangers en relikwieën, in processie over de brug trokken.
De brug bezweek, en er verdronken 400 mensen.
Velen konden nog ter nauwer nood gered worden.
Van de boten die daarna voor de oversteek van de Maas moesten zorgen, zonken er vele, meegesleurd in draaikolken, waarbij wederom veel slachtoffers vielen.
Dit relaas verschijnt nog geen negen jaar na de gebeurtenissen in de bisschoppelijke aflaatbrief van 1284.

Instorting van de brug in 1275 tijdens een processie van het kapittel van Onze Lieve vrouw.
Gravure van L. Falck naar V. Dedoncker.

2. Een tweede hoofdversie, maar deze is duidelijk van latere datum, en verdacht vanwege haar moreel-educatieve strekking, verhaalt dat een menigte mensen zich, al dansend, op de brug vermaakte, toen een priester voorbijkwam die het H. Sacrament naar een zieke bracht.
De dansers toonden niet de minste eerbied voor het Allerheiligste.
Plots stortte de brug in, en de zondige dansers werden verzwolgen in het water van de Maas.
Er kwamen 200 mensen om.
De 'Flores Temporum' plaatsen het voorval op 17 juni 1278.
Dit relaas wordt overgenomen door Hartmann Schedel, in zijn werk Liber Cronicarum Nurimbergae (eerste druk uitgegeven te Neurenberg in 1493), die hier bij een houtsnede plaatst, de oudst bekende houtgravure betreffende Maastricht.

De vraag waar de ingestorte houten brug precies lag, kan niet met zekerheid worden beantwoord.
Wel kan men een redelijke veronderstelling wagen.
Het is namelijk zeer goed mogelijk dat de brug van 1275 nog steeds de Romeinse brug was, weliswaar aangepast en/of gerestaureerd.
Dit is bijvoorbeeld ook het geval in Trier, waar de Römerbrücke heden ten dage nog steeds op de oorspronkelijke Romeinse pijlers rust, en waarvan slechts de overspanningen (meermalen overigens) herbouwd zijn.
De brug was ten gevolge van de instorting van 1275 in ieder geval zodanig verwoest, dat herbouw terplekke niet meer mogelijk was.
Kennelijk waren dus ook de stenen pijlers ingestort.
Men besloot de nieuwe brug iets ten noorden van de oude te herbouwen.
Er is wel eens verondersteld dat de oude houten brug in het verlengde van de Jodenstraat lag, en ook dat er gelijktijdig twee houten bruggen bestonden.
Tot nu toe ontbreekt daarvoor echter ieder archeologisch of teksthistorisch bewijs.

Bron: De Maas over.
2000 jaar vaste oeververbindingen in Maastricht.
Régis de la Haye.
Eerste druk oktober 1984.
Vierkant Maastricht.
Stichting Historische Uitgeverij Maastricht.

[SJEF †]

instorting Romeinse brug

Veilinghuis Dickhaut biedt in maart 2010 een prent te koop aan met de volgende gegevens en beschrijving.

Houtsnede.
Instorting van de Maasbrug in Maastricht, uitg. dr. Hartmann Schedel in zijn Weltchronik, Neurenberg, 1493.
Opmerking: deze houtsnede is de oudst bekende prent van Maastricht, afm. 35 x 23 cm.

Nieuwsgierig geworden naar dit voorval van de instorting van de Maasbrug, maar vooral naar de persoon dr. Hartmann Schedel, begon ik mijn onderzoek.

In de voor mij beschikbare boeken, vond ik de volgende gegevens.

Afbeelding van de instorting van de oude Romeinse brug in 1275.
Omdat Maastrichtenaren niet de passende eerbied betrachten tijdens het passeren van een processie, stort de brug in.
Bron: Historische atlas van Maastricht.
2000 jaar aan Maas en Jeker.
Pagina 19.
Auteur: Emile Ramakers.

Instorting van de Sint Servaasbrug tijdens een processie, 12 juli 1275.
Hartman Schedel, 1493.
Bron: Historische Encyclopedie Maastricht
Auteurs: Dr. Pierre Ubachs; Drs. Ingrid Evers.
Afbeelding 30.

Via de Duitstalige Wikipedia over Hartmann Schedel vernam ik dat er twee versies bestaan van de "Kroniek van Neurenberg", ook de "Schedelsche Weltchronik" genaamd.
Die twee versies bestaan uit een Latijnse tekst (oorspronkelijke versie), en een door Hartmann Schedel zelf vertaalde versie in het Duits.

Maar nu komt het opmerkelijke: nergens wordt melding gemaakt dat het een brug over de Maas in Maastricht betreft.
De Duitse tekst luidt namelijk als volgt.

DJeweil man zu Vtrich auf eyner pruogken ob der musel tantzet do wardt dz allerheilligst sacrament zu einem krancken allda fuergetragen.
vnnd demselben sacrament von den tantzern kein zucht noch ere erbotten.
darumb zerprache die prugk vnd fieln bey zwayhundert menschen in den fluss der musel vnd ertruncken darinn zu straff irer vergessung got schuldiger danckperkeit.

Bron: http://de.wikisource.org/wiki/Die_Sc..._(deutsch):217 .

Tevens voeg ik een drietal afbeeldingen toe van de betreffende tekst en afbeelding, in zowel de Latijnse, als ook de Duitse variant.


Latijnse tekst met houtsnede van de instorting van de brug.


Latijnse tekst.


Duitse tekst.

Resteren voor mij de volgende vragen.
Is de oude Romeinse brug over de Maas in 1275 werkelijk ingestort tijdens een processie?
Zo ja, is er in het verleden dan ooit een fout gemaakt door de afbeelding uit Hartmann Schedels "Kroniek van Neurenberg" te koppelen aan het voorval van de processie in 1275?

[El Loco]

Maquette Romeinse brug + castellum

Ik zag tot mijn verbazing dat de maquette van de Romeinse brug en het vierde eeuwse castellum, zoals die op een aantal foto's hierboven staan afgebeeld, zich in de collectie van het Natuurhistorisch Museum Maastricht bevindt. Op de website van het museum vond ik de volgende informatie:

De vesting beschermde de enige vaste oeververbinding van belang: de brug over de Maas. Doordat de Maas in de loop van de eeuwen meer oostelijk is gaan stromen, is van de vesting op de oostelijke oever (het tegen-Castellum) minder bewaard gebleven dan van die op de westelijke oever (het grotere Castellum).
(bron: http://www.nhmmaastricht.nl/TExtonLy-nl/exp_tw11.htm)

De bewering over het zgn. tegen-Castellum kan vooralsnog niet hard gemaakt worden, aangezien er op de Wycker Maasoever weinig concrete vondsten gedaan zijn die eenduidig wijzen op de aanwezigheid van een castellum op die oever. Aangezien we niet eens weten óf er een castellum in Wyck was, heeft het ook geen zin om te speculeren of dit groter of kleiner was dan het opgegraven castellum op de linkeroever.

Ook de invulling van gebouwen binnen de muren van het castellum op de linkeroever (o.a. een christelijke basilica) berust meer op 'wishful thinking' dan op archeologisch bewijsmateriaal. Er is immers nog nooit gegraven onder de O.L.Vrouwekerk, waar de overblijfselen van deze laat-antieke voorloper van de 'slevrouwe' wellicht (maar misschien ook niet) begraven liggen.

[Clio]

Moet ik El Loco iets vertellen over het archeologiebeleid van de gemeente Maastricht?

De vraag was retorisch, Loco. Volgens mij weet je er meer van dan ik.

[El Loco]

Laat maar, Clio, ik begrijp dat je het archeologiebeleid van de gemeente Maastricht niet al te hoog aanslaat?

Ik meen dat de duikcampagnes in de jaren '60 door het rijk gefinancierd werden, aangezien de baggerwerkzaamheden op last van Rijkswaterstaat plaatsvonden. Ik denk dat zo'n archeologisch 'uitstapje' van Rijkswaterstaat in deze tijd van toegenomen bureaucratie niet meer zou kunnen.

[Clio]

Gebrek aan financiering? Moet ik El Loco iets vertellen over het archeologiebeleid van de gemeente Maastricht?

[El Loco]

Ik probeer mij op dit moment door de 450 pagina's van Titus Panhuysen's Romeins Maastricht en zijn beelden te worstelen.

Een paar wetenswaardigheden uit het boek van Panhuysen:

* Het catalogusgedeelte van het boek (pp.253-403) beschrijft 233 Romeinse sculpturen en bouwstenen, afkomstig uit Maastricht. Eénderde hiervan (CAT 1-82) wordt uitgebreid beschreven, met afbeeldingen, vanwege hun historische/kunsthistorische waarde. Panhuysen: "Maastricht is zelfs een van de belangrijkste vindplaatsen geworden van provinciaal-Romeins beeldhouwwerk in het noordwesten van het Romeinse rijk" (p.9).

* In de periode 1963-1965 werden tijdens baggerwerkzaamheden en diverse duikcampagnes in de Maas 169 stenen afkomstig van de pijlers van de Romeinse brug boven water gebracht. De helft daarvan zijn gebeeldhouwd.

* Bij een nieuwe verkenning in 1993 werden door duikers op één dag nog minstens 100 bewerkte stenen op de rivierbodem gespot.

Vraag: waarom liggen er 45 jaar na de vorige bergingscampagne nog minimaal 100 Romeinse sculpturen op de bodem van de Maas?