Gevangenissen, huizen van bewaring en politiecellen

[Ingrid M.H.Evers]

De gevangeniscellen onder het stadhuis en het Minderbroederklooster


Foto: Toller. (zie posting nr. 1)

De cellen onder het stadhuis zijn drieëneenhalve eeuw oud. Het zijn er altijd maar een handvol geweest, want men zat er zelden lang gevangen. In het ancien regime (ca. 1500-1794), de tijd vóór de Franse Tijd (1794-1814), kende men het begrip gevangenisstraf niet. Men zat in voorarrest totdat de rechtszaak had gediend en daarna kreeg men vrijspraak of een straf. Dat kon een geldstraf, schandstraf, lijfstraf, doodstraf of verbanning zijn, of een combinatie daarvan, maar het was nooit gevangenisstraf. Dat is iets van na 1794.

De cellen onder het stadhuis werden in de Franse Tijd in gebruik genomen als permanent onderkomen voor diegenen die door het Tribunal Criminel, de nieuwe Criminele Rechtbank, waren veroordeeld. Het Tribunal Criminel (en haar opvolger, de Cour de Justice Criminelle) was de hoogste rechtbank in het departement Nedermaas; de veroordeelden waren dan ook echte criminelen die voor langere tijd vast zaten.

Niet dat de Franse autoriteiten gelukkig waren met deze huisvesting. De cellen werden beoordeeld als te laag met slechte beluchting, er was geen luchtplaats voor de gevangenen die dus 24 uur per dag in eenzame opsluiting op cel zaten, en alle ramen kwamen uit op een openbaar plein, namelijk de Markt, waardoor de gevangenen ongewenst contact hadden met de buitenwereld. Bovendien waren er te weinig cellen en waren andere toegewezen lokalen (met cachotten) ontoereikend. Het was maar beter deze accomodatie op te heffen.

Op de Minderbroedersberg heeft men ter vervanging van de voorzieningen in het stadhuis onder de zuidelijke vleugel soortgelijke cellen ingericht (zie foto), die oorspronkelijk in gebruik waren bij de politierechter. Toentertijd kon die overtreders slechts voor drie dagen vastzetten. Dus het was akelig, schandelijk en afzien, maar in vergelijking tot een criminele of civiele celstraf viel het ongemak uiteindelijk wel mee.

In hoeverre de cellen onder het stadhuis in de negentiende en twintigste eeuw nog dienst hebben gedaan, is na te gaan in de politiearchieven. De politie zoals wij die kennen, is een negentiende-eeuwse uitvinding. Geen politiebureau zonder arrestantencellen, dus toen er een politiepost in het stadhuis zat, deden ongetwijfeld ook de aloude cellen weer dienst. Dit keer echter uitsluitend als tijdelijk verblijf. De arrestant sliep zijn roes uit of ging zo snel mogelijk door naar een officieel huis van bewaring.


Literatuur
Ingrid M.H. Evers, 'Het begin van een gevangeniswezen in het departement Nedermaas', in: A.M.J.A. Berkvens en Th.J. van Rensch (red.), 'Wordt voor recht gehalden', Maastricht 2005, 345-374.

[Ingrid M.H.Evers]

De vrouwengevangenis op de Minderbroedersberg


Foto Toller (zie posting nr. 1).

Deze voormalige vrouwengevangenis mag dan nu aan de Patersbaan lijken te liggen, oorspronkelijk was het adres: Minderbroedersberg. Zij is namelijk gebouwd op het terrein van het tweede Minderbroedersklooster.

In 1806 werd het klooster in gebruik genomen als de 'Verenigde Gevangenissen' (Prisons Réunis), 'verenigd' omdat het hier ging om in één gebouw samengebrachte penitentiaire afdelingen voor het departement Nedermaas én voor de stad Maastricht. Het gebouw zou uiteindelijk tot 1985 dienen als gevangenis en huis van bewaring. Het pand dat bekend staat als 'de vrouwengevangenis', staat op de plaats waar oorspronkelijk de brouwerij van het klooster lag.

Vóór 1795 bestond er in Limburg (en Nederland) geen eenduidig gevangenissysteem. Het onderscheid in huizen van bewaring en verschillende soorten gevangenissen zoals we dat nu kennen, is hier op het eind van de achttiende eeuw door de Fransen geïntroduceerd. In die tijd vormden de gevangenissen in de stad (Cellebroedersklooster, kelders stadhuis, Dinghuis en elders) een ontoereikend en verwaarloosd allegaartje dat noch qua inrichting, noch qua beschikbare ruimte opgewassen was tegen de toevloed van delinquenten in de Franse Tijd. (Er waren naast de 'gewone' wetsovertreders en criminelen vanaf 1797 allerlei nieuwe soorten gevangenen bijgekomen: bedelaars en zwervers die voorheen vrij waren geweest maar nu werden opgepakt en al snel in gestichten werden 'heropgevoed', onbeëdigde priesters, overtreders van de religievoorschriften, gedeserteerde soldaten, enzovoort). Vandaar de concentratie van gevangenissen in het Minderbroedersklooster op de Minderbroedersberg.

De brouwhuis van de minderbroeders stond enigszins afgescheiden van het hoofdgebouw tegen de muur rond het terrein, in de uiterste zuidwestelijke hoek, dicht bij de waterput. Het werd in 1804 afgebroken en vervangen door een infirmerie of ziekenboeg. Epidemieën waren levensgevaarlijk en zwiepten ongeremd door de bevolking van kazernes en gestichten (tehuizen), reden waarom men zieke gevangenen afzonderde, zodat zij de rest van de populatie niet konden aansteken.

Om een scheiding van de seksen te krijgen, kreeg de infirmerie al snel de functie van vrouwengevangenis. De vrouwen brachten hun dag door op de begane grond, waar links en rechts van de voordeur twee grotere kamers ('zalen') waren. Op de eerste verdieping hadden ze een bed in de slaapzaal. Ook was er een eigen kamertje voor de vrouwelijke gevangenenbewaarster.

Er was plaats voor weinig meer dan 12-18 vrouwen, maar dat was geen probleem: het gebeurde in die jaren maar zelden dat alle plaatsen bezet waren. De gevangenen vormden een vlottende bevolking waarvan de meesten slechts voor een korte periode 'zaten' (enkele dagen, weken of maanden, zelden langer dan een jaar). Voor de deur was een met muren afgesloten plaats, waar de vrouwen konden worden gelucht.

De vrouwelijke gevangenen zijn verschillende keren verhuisd. Toen in de jaren 1850 het cellulair systeem werd ingevoerd, en gevangenen dus niet meer op slaapzalen mochten huizen, maar een eigen cel moesten krijgen, verhuisden de vrouwen naar het klooster, waar dit voor de mannen al vanaf het begin grotendeels was gerealiseerd. De minderbroeders hadden zelf immers altijd al een eigen kleine cel gehad.

De vrouwenafdeling op de eerste verdieping van de noordelijke kruisgang kon echter niet effectief worden afgescheiden van de rest en zo kwam het met regelmaat tot ongewenste situaties. Dit niet in de laatste plaats omdat er jarenlang geen vrouwelijke cipier was. Die werd pas weer in 1863 aangesteld, nadat in 1862 een poging tot verkrachting had plaats gehad door een cipier/nachtwaker. (Hij was erg onhandig, want de spiernaakte dame vluchtte de gang op en sloot hem met zijn eigen sleutels op in haar cel. Men oordeelde hem 'ongeschikt' en hij kreeg vervolgens zijn ontslag).
In 1915 kregen de vrouwen een eigen gebouw dat op de binnenplaats tegen de westelijke muur van de kerk was opgetrokken. De oorspronkelijke infirmerie/vrouwengevangenis is (na uitbreiding met een extra etage?) in gebruik geweest als mannenafdeling. Of en wanneer de vrouwen er weer in zijn teruggekeerd, is mij niet bekend.

Qua bouwgeschiedenis dateert 'de vrouwengevangenis' dus uit de jaren 1804-1806, al is er later een tweede verdieping op gezet.

Literatuur
* Ingrid M.H. Evers, De Minderbroedersberg, (Maastrichts Silhouet, 54), Maastricht 1999.
* Ingrid M.H. Evers, 'Het begin van een gevangeniswezen in het departement Nedermaas', in: A.M.J.A. Berkvens en Th.J. van Rensch (red.), 'Wordt voor recht gehalden', Maastricht 2005, 345-374.

[elletje]

Oeps, eng hoor!

[Toller]

Maastricht kende in het verleden op diverse plaatsen kesjotte. De eerste foto toont het voormalige vrouwen kesjot, het witte gebouw aan de huidige Patersbaan.
De volgende foto's geven zicht op het kesjot in de kelder van het Minderbroedersklooster.
De laatste foto's laten zien het militaire kesjot in de voormalige paardenstal aan de Scharnerweg.