Aankondiging

Sluiten
No announcement yet.

Klooster Zusters Onder de Bogen

Sluiten
X
 
  • Filter
  • Tijd
  • Tonen
Clear All
nieuwe berichten

  • #46
    Archeologisch onderzoek proosdij

    Bij de eerste posting van deze discussie (#1) vroeg El Loco zich in vraag drie af:
    Is er ooit archeologisch onderzoek geweest in dit deel van de stad?
    Van dr. T.A.S.M. Panhuijsen kreeg ik de volgende inlichtingen:


    1. In 1980 werd door de gemeentelijke archeologische dienst in drie perioden gedurende in totaal acht weken gegraven in/op het perceel Sint Servaasklooster 18. Gegevens hierover zullen onder de titel ‘A survey of the archeological excavations and observations around the Vrijthof in Maastricht’ worden gepubliceerd in het dit jaar verschijnende ‘Vrijthof-boek’:

    F.C.W.J. Theuws (ed.), The Vrijthof Excavations. Roman infrastructure and Merovingian cemetery. Turnhout (Brepols), 54 pp. (In voorbereiding).

    Het boek is het eerste deel van een reeks waarin oudere archeologische (Maastrichtse) onderzoeksgegevens zullen worden gepubliceerd. De titel van de reeks is: The Saint Servatius project publications (F.C.W.J. Theuws and T.A.S.M. Panhuysen, gen. eds.).

    2. Tevens verschijnt dit jaar bij Brepols het nieuwe jaarboek Medieval & Modern Matters [MMM]. Daarin zal een Engelstalig artikel worden opgenomen waarin verwerkt zal zijn:
    J. Verduin, Sint Servaasklooster. Sporen uit de Karolingische en Ottoonse tijd, Amsterdam (ongepubliceerde research-MA thesis University of Amsterdam, 2008 ).
    Last edited by Ingrid M.H.Evers; 23 maart 2010, 20:08. Reden: uitbreiding tekst

    Opmerking


    • #47
      Welk pand is dat, Sint Servaasklooster 18? Zijn dat die twee onooglijke bakstenen gebouwtjes, die begin jaren '80 op de plaats van de Fröbelschool zijn gekomen?

      Ik vind op internet zo al twee resultaten: "In 1980 werden bij een noodopgraving door het GOBM twee laat-Romeinse en twaalf Merovingische graven ontdekt onder de voormalige speelplaats van de meisjes- en kleuterschool van de Zusters onder de Bogen, Sint Servaasklooster 18" (in een artikel van Titus Panhuysen nota bene) en volgens Zicht op Maastricht is er in één van die laat-Romeinse graven een bronzen riemgesp gevonden.

      We wachten natuurlijk met spanning de eerste publicatie van het Saint Servatius Project af, maar die tweede publicatie is waarschijnlijk voor deze thread interessanter!

      Opmerking


      • #48
        Ik ben nog niet veel verder gekomen met de loopbrug tussen de proosdij en de Sint-Servaaskerk. Morgen kom ik een dagje naar het hopelijk zonnige zuiden afzakken. Ik zag op internet dat er in de Rechtstraat een antiquariaat zit, dat het boek van Aart Hakking aanbiedt.

        Bovendien wil ik bij het RHCL kijken of ze daar de foto's hebben die indertijd van de Parijse Maquette gemaakt zijn, om als voorbeeld te dienen bij de vervaardiging van de Maastrichtse kopie (1974-1982) door de KMA in Breda. Ik hoop daarop te kunnen zien waar de loopbrug zat. Maar de eerste tekenen zijn ongunstig. Op onderstaande kwalitatief slechte foto's lijken de bogen helemaal te ontbreken:



        Die laatste afbeelding is door het vergroten zo gepixeleerd geraakt dat het op een impressionistisch schilderij is gaan lijken, maar er is toch wel duidelijk een gat te bespeuren achter de Sint-Servaas: géén bogen :( Mijn hoop is dat de foto's van de originele maquette de bogen wèl laten zien - en hopelijk méér!

        Ik heb ook nog wat gezocht op oude kaarten en plattegronden, maar op één na zijn ze onvoldoende gedetailleerd om überhaupt zoiets gedetailleerds als een loopbrug te kunnen zien. De meest gedetailleerde historische stadsplattegrond (met alle gebouwen in vogelvluchtperspectief - Bing avant la lettre dus) staat in de Atlas van Blaeu uit 1649:

        De kaart blijkt grotendeels gebaseerd op een andere kaart uit 1581 van Braun en Hogenberg. Mijn hart klopte even sneller toen ik zag dat het vogelvluchtperspectief precies de goeie kant van de bogen laat zien: de zuidkant van de noordboog!

        Maar wat een teleurstelling: geen loopbrug te zien op de uitvergroting, althans niet op de plaats waar we die verwachten. Wèl een loopbrug bovenop de bogen. Wat zeg ik: een weg zo breed als de Muntstraat. De proost kon per koets de kerk in rijden! Dat kan niet waar zijn.

        Bij nadere bestudering blijken de bogen op de verkeerde plek tegen de Sint-Servaas aan te leunen, tenzij er vier bogen zijn geweest, twee paren. In dat laatste geval heeft de kaartenmaker het nog bestaande bogenpaar op de juiste locatie tussen het westwerk en de proostdij getekend, en zou er nog een tweede paar iets ten noorden daarvan moeten zijn geweest. Gezien de kwaliteit van de rest van de kaart (de Sint-Servaas heeft ronde torens en de Sint-Jan een vierkant koor!) lijkt me dat voorlopig zeer onwaarschijnlijk.

        Wordt vervolgd.

        Opmerking


        • #49
          Oorspronkelijk geplaatst door El Loco Bekijk bericht
          Morgen kom ik een dagje naar het hopelijk zonnige zuiden afzakken.
          Ik zag op internet dat er in de Rechtstraat een antiquariaat zit, dat het boek van Aart Hakking aanbiedt.
          Dat zal dan het boek van Aart Mekking zijn?
          Wat Ton Stille in de Rechtstraat aanbiedt, is niet de doctoraalscriptie.

          PANHUYSEN, TITUS A.S.M. ; MEKKING, AART J.J.
          De St. Servaaskerk te Maastricht, facet van de bouwgeschiedenis.
          Overdruk uit : Campus Liber, Maastricht 1982. Gebrocheerd, (pp64).
          Met veel afbeeldingen en tekeningen.
          En welke campus Liber?

          A.H. Jenniskens, e.a., ed., Campus Liber.
          Bundel opstellen over de geschiedenis van Maastricht, aangeboden aan mr. dr. H.H.E. Wouters, stadsarchivaris en -bibliothecaris 1947-1977 bij zijn zeventigste verjaardag (Werken Limburgs geschied- en oudheidkundig genootschap VIII; Maastricht, 1982, 543 blz.).

          Maar je wilt uiteraard graag dit boek van Aart Mekking hebben:
          http://www.clavis-publicaties.nl/Boe...eeks/CKM02.htm .
          Historie is niet alleen het weergeven van de as, maar ook het doorgeven van het vuur.
          Thomas More

          Opmerking


          • #50
            Oorspronkelijk geplaatst door SJEF Bekijk bericht
            Dat zal dan het boek van Aart Mekking zijn?
            Wat Ton Stille in de Rechtstraat aanbiedt, is niet de doctoraalscriptie.
            Het is maar een 'kleinigheidje', hoor, maar een proefschrift of dissertatie is geen doctoraalscriptie of (in hedendaags taalgebruik) masters thesis!
            Last edited by Ingrid M.H.Evers; 24 maart 2010, 02:04.

            Opmerking


            • #51
              Foto's maquette

              Oorspronkelijk geplaatst door El Loco Bekijk bericht
              Bovendien wil ik bij het RHCL kijken of ze daar de foto's hebben die indertijd van de Parijse Maquette gemaakt zijn, om als voorbeeld te dienen bij de vervaardiging van de Maastrichtse kopie (1974-1982) door de KMA in Breda.
              Het gemeentearchief heeft dozen vol detailopnamen in zwart/wit!

              Maar de maquette is niet betrouwbaar op bouwdetails. Daar is zij ook nooit voor bedoeld (vandaar de vreemde torenspitsen en zo). Datzelfde geldt voor stadsplattegronden: veel bouwdetails zijn aanvechtbaar of ontbreken. Een tekening is iets anders, maar ja, die is niet bewaard gebleven.

              Wat betreft de 'Parijse' maquette zelf: die is zoals ik elders al aangaf, te bezichtigen op de entresol van het Centre Céramique, zij het zonder de 'ommelanden'.
              Last edited by Ingrid M.H.Evers; 24 maart 2010, 07:54.

              Opmerking


              • #52
                Oorspronkelijk geplaatst door SJEF Bekijk bericht
                PANHUYSEN, TITUS A.S.M. ; MEKKING, AART J.J.
                'De St. Servaaskerk te Maastricht, facet van de bouwgeschiedenis.'
                Overdruk uit: Campus Liber. Bundel opstellen over de geschiedenis van Maastricht, aangeboden aan mr. dr. H.H.E. Wouters, stadsarchivaris en -bibliothecaris 1947-1977 bij zijn zeventigste verjaardag, (Werken LGOG, 8 ), Maastricht, 1982.
                Wat Stille aanbiedt is mij niet duidelijk. Misschien gaat het om twee gebundelde artikelen met een fantasietitel? In de bundel Campus Liber staan van de genoemde auteurs de volgende artikelen:

                1. Panhuijsen, MAKK.3, een mijlpaal in het onderzoek van de St.- Servaaskerk (pp. 21-55).
                2. Mekking, Van Centraalbouw tot Dubbelkapel, de geschiedenis van het Mausoleum van het St.-Servaaskapittel te Maastricht (pp. 56-85).
                Last edited by Ingrid M.H.Evers; 24 maart 2010, 02:01.

                Opmerking


                • #53
                  Beschrijving van de gaanderij langs de noordelijke 'dwarsmuur'. I

                  'Langs deze [noordelijke] dwarsmuur kon men vroeger vanuit de oude proosdij, die aan de overkant van de straat gelegen was, direct de galerij [in het westwerk van de kerk] bereiken. De toegang tot de galerij, het zogenaamde proostenpoortje, was uitgespaard in de dikte van het zuidelijk deel van de dwarsmuur en gedekt door een half tongewelf. Tussen de dichtgemetselde deuropening in de muur van het huidige klooster aan de overkant [!] en de toegang tot de kerk bevond zich een houten gaanderij, voor het bestaan waarvan drie kraagstenen en een dakmoet in de dwarsmuur het bewijs vormen. Dit laatste wijst bovendien op de oorspronkelijke dekking van de gaanderij met een lessenaarsdak.'

                  Bron: Aart J.J. Mekking e.a., 'Bijdragen tot de bouwgeschiedenis van de St.Servaaskerk te Maastricht, dl. III. De Westpartij', in: PSHAL 118 (1982) 117 (met noten).

                  Meer gegevens over de 'dwarsmuren' en de houten gaanderij op pp. 242-243. Zie ook pag. 240, afb. 96: foto van de dichtgezette proostenpoortje naar de 'loopbrug', gezien vanuit de proosdijzaal in het westwerk van de kerk. Duidelijk is het halve tongewelf te zien en de suggestie van enkele treetjes omlaag richting houten gaanderij.

                  Nota Bene
                  Het proefschrift van Mekking is deels een heruitgave, deels een samenvatting van het zeer uitgebreide onderzoek dat in een viertal jaargangen van de Publications [PSHAL] werd gepubliceerd. Deze details over de houten gaanderij naar de proosdij heb ik er niet in kunnen vinden.
                  Last edited by Ingrid M.H.Evers; 24 maart 2010, 16:00.

                  Opmerking


                  • #54
                    Bravo, Ingrid, dat is de bevestiging waar we op zaten te wachten. Toch leuk dat we hier, door goed naar een paar foto's te kijken, tot dezelfde conclusie kwamen. Zegt Mekking nog iets over de bouw van de loopbrug en hoe lang dat ding in gebruik is geweest? Nog andere gegevens over het uiterlijk (behalve dat-ie van hout was en waarschijnlijk een lessenaarsdak had)?

                    Ik zou héél graag een foto willen zien van die galerij in het westwerk van de kerk, waar het deurtje zit/zat waar ons proostje door naar binnen kwam. Bij een normaal bezoek aan de Sint-Servaas mag je het westwerk niet in, wat jammer is, want ik vind dit juist het interessantste deel van de kerk (zeker met die Keizerzaal daarboven). Misschien lukt het iemand om een afspraak te maken om daar eens een kijkje te nemen? SJEF gaat al op zoek naar het deurtje in de voormalige proosdij. De deurtjesjacht is geopend!

                    Opmerking


                    • #55
                      Datering dwarsmuren

                      Oorspronkelijk geplaatst door El Loco Bekijk bericht
                      Zegt Mekking nog iets over de bouw van de loopbrug en hoe lang dat ding in gebruik is geweest? Nog andere gegevens over het uiterlijk (behalve dat-ie van hout was en waarschijnlijk een lessenaarsdak had)?
                      Meer gegevens hierover heb ik niet gevonden.

                      Op de pagina's 242-243 wordt gesproken van een 'relatieve datering': 'De muren zijn in ieder geval pas opgetrokken nadat de reparaties in witte steen onder de bouwnaad hadden plaatsgevonden.' Ga er maar aan staan. Ik heb geen tijd en te weinig belangstelling om dat hele bouwverslag te lezen en te volgen.

                      Interessant is wel, dat men op basis van een aantal gegevens concludeert dat de dwarsmuren - die in meerder opzicht niet identiek of symetrisch zijn - mogelijk niet als steunberen werden gebouwd. Men postuleert de gedachte dat zij 'wellicht een atrium omsloten zoals dat bewaard bleef ten westen van de westbouw van de abdijkerk te Essen. Een plaats binnen de beschutting van het atrium kan primair de ligging van de loopbrug van de proosdij hebben bepaald en kan daarbij impliciet de asymetrische ligging van de dwarsmuren hebben veroorzaakt.' (243)

                      Als men de bogen oorspronkelijk als steunberen heeft bedoeld, zou het wel een goed idee zijn geweest ze te funderen. Bij de restauratie van de kerk in de jaren 1981-1992 bleek namelijk dat een deugdelijke fundering ontbrak. In december 1987 verscheen een klein artikeltje in het Sint Servaas Bulletin [SSB]: 'Van hangbeer naar steunbeer' (p. 280). Daarin doet het Bouwbureau Restauratie Sint-Servaas verslag van problemen met 'de steunbeer aan de westzijde'. Deze blijkt niet gefundeerd en daardoor als het ware aan het gebouw te hangen, in plaats van het te ondersteunen. Of dit voor beide dwarsmuren gold is alleen na te gaan in de officiële verslaglegging van de restauratie.
                      Last edited by Ingrid M.H.Evers; 24 maart 2010, 15:42. Reden: correctie en aanvulling tekst

                      Opmerking


                      • #56
                        Het Sint Servaas Bulletin (1981-1992)

                        Opmerkelijk is overigens dat in de 553 pp. van het SSB, tot stand gekomen in een periode van ruim tien jaar, nauwelijks iets over de relatie van de kerk met de proosdij te vinden is. Ook de dwarsmuren en de houten gaanderij komen niet ter sprake. Deels is dat te verklaren uit het geringe belang van de muren met betrekking tot de restauratie van de kerk. Belangrijker is het ontbreken van relevante gegevens en beeldmateriaal. Wat er niet is, kun je niet beschrijven!

                        Het SSB was een medium om het grote publiek bij de jarenlange werkzaamheden betrokken te houden. (Een ander middel was het Preuvenemint, dat toen is ontstaan als middel tot fondsenwerving voor de restauratie). Het bulletin had een paar vaste rubrieken, bv. 'de archeoloog' en 'verslag van de werkzaamheden', maar het viel niet mee elke twee maanden weer acht pagina's vol te krijgen. Een kleine groep (kunst)historici en archivarissen leverde te hooi en te gras zeer gevarieerde kopij aan die hopelijk de belangstelling kon vasthouden. Ikzelf heb bv. geschreven over het Gasthuis van Sint Servaas, over de diefstal van een gouden ketting tijdens de Heiligdomsvaart en over een moordpartij tijdens de nachtmis op Kerstmis. Van een systematische aanpak was zelden sprake en dat was begrijpelijk: alles was onbetaald vrijwilligerswerk naast een volle baan. Ook dat kan de 'verwaarlozing' van de proosdij hebben beïnvloed.

                        Overigens is een van de vele verdiensten van het SSB de vracht aan groot afgedrukte foto's van oude en nieuwe 'plaatjes'.
                        Last edited by Ingrid M.H.Evers; 24 maart 2010, 12:53. Reden: correctie

                        Opmerking


                        • #57
                          Beschrijving van de gaanderij langs de noordelijke 'dwarsmuur'. II

                          In de bovengeciteerde tekst (# 69) werd in een niet door mij weergegeven noot verwezen naar 'G.B.'. Dit bleek te staan voor 'Geïllustreerde Beschrijving...' en verwees uiteindelijk naar de uitgave Monumenten voor Geschiedenis en Kunst in de provincie Limburg, geïllustreerde beschrijving (...), Eerste stuk: De monumenten in de gemeente Maastricht, 's-Gravenhage 1926-1953. Door mij werd gebruikt gemaakt van de fotomechanische herdruk (Arnhem 1974). Op pagina 304-305 staan enige aantekeningen over de 'bogen':

                          'Deze zware contreforten - vermoedelijk omstreeks 1200 gebouwd om de afscheuring van de westgevel tegen te gaan - werden tevens benut als verbinding tusschen de westbouw en de daar tegenover gelegen woningen der kapittelheren (het vroegere 'klooster van Sint Servaas'): eenige kraagsteenen en een nis, in den zuidwand van het noordelijk bogenstel, en een dichtgemetseld poortje ter hoogte van die nis, zijn aanwijzingen voor de vroegere aanwezigheid van een verbinding - waarschijnlijk over een uitgebouwde brug - tusschen kerk en kloostergebouw.'

                          Betekent dit dat behalve de proost ook individuele kannunikken gebruik maakten van de gaanderij? Heel goed mogelijk, maar daarvoor zullen we het archief in moeten. Interessant is overigens noot 1 op pagina 305: 'Volgens zeggen van een metselaar die aan de restauratie [1870-1890] heeft deelgenomen, bevond zich aan de noordzijde van dit bogenstelsel in den gevel aan de overkant van de straat nog een poortje, dat echter verwijderd is' (p. 305). Het lijkt mij dat hiermee het poortje aan de proosdijkant wordt bedoeld.

                          Weliswaar gaf het proostenpoortje aan de kerkzijde - zoals we hebben gezien - toegang tot de zuidkant van de noordelijke steunboog, maar er is geen enkel reden waarom het verbindingspoortje aan de westzijde niet door de muur heen zou hebben kunnen breken en daardoor aan de noordzijde uitkwam. Er valt nog veel te puzzelen en te studeren.

                          Nota Bene: Breek u niet het hoofd over de leeftijd van de metselaar die in een boek uit 1953 wordt geciteerd. De gegevens van de Monumenten voor geschiedenis en kunst dateren vanaf de jaren 1920 en zijn tussentijds opgetekend. De uiteindelijke gedrukte versie is van de jaren 1950, maar dat doet niets af aan de herinnering van deze metselaar in - waarschijnlijk - de jaren 1920.
                          Last edited by Ingrid M.H.Evers; 25 maart 2010, 05:22. Reden: Verbetering tekst

                          Opmerking


                          • #58
                            Ik was gisteren een dagje in Maastricht en heb het boek van Mekking (het proefschrift over de Sint-Servaas) op de kop kunnen tikken. Niet bij Ton Stille, maar bij 'De Bovenste Plank', ook in de Rechtstraat.

                            Vervolgens even bij het Centre Céramique binnengewipt en daar nog eens goed naar de maquette (de kopie dus) gekeken: geen bogen te zien, dus al helemaal geen loopbrug. Daarna meteen door naar het archief en de foto's opgevraagd van de originele maquette, maar helaas, ook op die foto's ontbreken de bogen. Heel vreemd, aangezien de foto's de kleinste details laten zien. Maar goed, zo is het.

                            Ik ben natuurlijk ook nog wel even onder de bogen doorgelopen en heb een paar foto's gemaakt van 'ons' proostenpoortje. Ik kan nu even niet bij mijn foto's, maar die houden jullie tegoed. Het poortje is in elk geval niet meer dichtgemetseld, zoals hierboven werd vermeld, je kijkt er zo door naar binnen.

                            Terwijl ik foto's aan het maken was, kwamen er net twee zusters naar buiten. Waarschijnlijk gingen die even een wandelingetje maken; het was tenslotte een mooie dag. Ik vroeg de zusters of ze iets wisten van een voormalige doorgang naar de kerk en ze werden meteen enthousiast: ja hoor, die doorgang was er, en wel in de 'kapittelzaal', waarbij ze naar de leenzaal wezen. Jammer alleen dat er nèt nu verbouwd werd, alles zat onder het stof, anders had ik het wel mogen zien.

                            Twee mogelijkheden: die voormalige doorgang in de hoge leenzaal ís er gewoon, óf de mythe van dat poortje houdt al minstens 20 jaar stand bij de zusters.

                            Ik heb bij het archief meteen ook maar de Historische Encyclopedie Maastricht aangeschaft, dus als het goed is zal ik nu geen domme dingen meer zeggen, althans niet als het over de geschiedenis van Maastricht gaat

                            D'r is nog meer wat ik gisteren gedaan heb, maar dat lezen jullie elders op deze site.

                            Opmerking


                            • #59
                              Oorspronkelijk geplaatst door olijfje
                              Waar dan..?
                              Komt eraan. Ik zit nog op m'n werk, dus dat moet nog even wachten. Maar ik ben o.a. langs de Hoogbrugstraat gelopen om te kijken waar die tekening van Valentijn Klotz is gemaakt ('Daklijnen in Maastricht'). Verder nog in het Bonnefanten de nieuwe collectie-opstelling bekeken, de expositie over de Vrijthof-opgraving in de Hoofdwacht gezien, toen nog even langs het Museum a/h Vrijthof om een catalogus van de vaste collectie op te halen, maar die hebben ze niet. En verder nog wat in het gras langs de Maas liggen zonnen en een salade gegeten op een terrasje op het Vrijthof. Was eigenlijk heel relaxed allemaal

                              Opmerking


                              • #60
                                3 foto's uit de oude doos

                                Oorspronkelijk geplaatst door Ingrid M.H. Evers Bekijk bericht
                                Het Sint Servaasklooster was om meerdere redenen druk en vies. Denk aan 't Spijker, een enorme voorraadschuur van het kapittel voor granen en andere veldproducten, die daar werden aangeleverd door zakkendragers, met de handkar of met paard en wagen. Zij stond waar nu Monulphus en Gondulphus naar de duiven op de trap bij het zuidportaal staan te kijken, net ten zuiden van de tweede steunboog.
                                Zou dit 't Spijker (van Duits speichern, opslaan?) kunnen zijn:


                                Verder kwam ik in een ander topic op deze site deze foto tegen:


                                (klik op foto voor groter formaat)

                                De foto is volgens SJEF omstreeks 1910 gemaakt. De voorraadschuur is dan al afgebroken. De twee kanunnikkenhuizen links op de foto staan er tegenwoordig nog. In het eerste huis woonde in de 19e eeuw de familie Nijpels. Elisabeth Gruyters, de stichteres van de congregatie van de Zusters Onder de Bogen, was hier van 1822-1836 huishoudster. Het vooruitspringende gebouw dat tegen de bogen aan is gebouwd moet de Sint-Carolusschool zijn geweest, tenminste, als ik onderstaande tekst goed begrijp:
                                Oorspronkelijk geplaatst door SJEF Bekijk bericht
                                Aan de kant van het Henric van Veldekeplein werd in 1886 de Sint-Carolusschool gebouwd.(...) Aan de kant van het Henric van Veldekeplein was in het aangrenzende huis van 1915-1930 het wijkgebouw en consultatiebureau van het Groene Kruis gevestigd. Na verhuizing van deze instelling naar de Bogaardenstraat werd het gebouw gesloopt. Op het terrein bouwden de zusters in 1931 de Sint-Carolus-Fröbelschool.

                                Bron: Onder de Bogen. S. Tagage. W.A.A. Mes. Maastrichts Silhouet 23. Eerste druk; april 1987. Stichting Historische reeks Maastricht.
                                Dat zou betekenen dat de (eerste) Sint-Carolusschool maar vrij kort (1886-1930) heeft bestaan. Het gebouw op de foto uit 1910 lijkt in elk geval niet op het gebouw op een foto (hieronder) uit ±1930, die SJEF ook al eerder plaatste. Op die laatste foto is te zien dat rond 1930 een speelplaats was aangelegd op de plek waar 20 jaar eerder nog een vrij groot (kanunniken?)huis stond.

                                Last edited by El Loco; 27 maart 2010, 22:14. Reden: Fotoformaat aangepast

                                Opmerking

                                Bezig...
                                X