Jan van Steffeswert en de rauwe werkelijkheid...

[Ingrid M.H.Evers]

Jan Luyken

Volgens de prenten van Jan Luyken en ook volgens de HEM was het na 1535 zeker niet afgelopen met de geloofsvervolgingen.

Houd er rekening mee dat Jan Luyken (1649-1712) de gebeurtenissen niet zelf heeft meegemaakt. Tekenen en publiceren was zijn broodwinning en hij maakte daarom tal van historiserende plaatjes. Wel geeft zijn weergave van het 'strooie huuske' waarin met name in onze streken en in Maastricht dergelijke veroordeelden aan het oog van de menigte werden onttrokken, enig idee van hoe het er kan hebben uitgezien.

Wat betreft de ketterverbrandingen in de jaren 1530 en volgende: de meest betrouwbare gegevens zijn (ook volgens de HEM) afkomstig uit twee standaardwerken van de hand van dominee W. Bax:
1. Gedenkboek der Nederlandsch Hervormde Gemeente, Maastricht (Boosten&Stols) 1932.
2. Het protestantisme in Luik en Maastricht, 1505-1612, 2 dln., '-Gravenhage (Martinus Nijhoff) 1937, 1941.

Ds. Bax gebruikte voor zijn onderzoek niet alleen de stedelijke raadsverdragen, maar ook talrijke procesdossiers en de notulen en verslagen van de protestantse kerkeraad.

[Ingrid M.H.Evers]

Op de drempel van een nieuwe tijd

Dhr. Jef Moers heeft veel onderzoek verricht naar Jan van Steffeswert. Ik weet niet of hij hierover gepubliceerd heeft.

De bevindingen van de heer Moers zijn verwerkt in een artikel van de hand van mr. Th.J. van Rensch [RHCL] in de duimdikke catalogus Op de drempel van een nieuwe tijd. De Maastrichtse beeldensnijder Jan van Steffeswert, [geboren] voor 1470, [gestorven] na 1525. Deze catalogus verscheen ter gelegenheid van de tentoonstelling Jan van Steffeswert, een Maastrichtse beeldsnijder op de drempel van een nieuwe tijd, die van 11 november 2000 tot 11 februari 2001 liep in het Bonnefantenmuseum.

Het is mogelijk dat de chartermeester/archivaris Van Rensch in dat artikel nog wat aanvullende gegevens heeft voor de biografie van Van Steffeswert, maar mij ontbreekt momenteel de gelegenheid hier nader op in te gaan. Misschien dat El Loco even een bezoekje brengt aan de A'damse stadsbibliotheek? Tenslotte schreef de kunsthistoricus Peter te Poel zijn synthese in TimmersWerk voor een andere gelegenheid en een ander publiek?

[Breur]

Dhr. Jef Moers heeft veel onderzoek verricht naar Jan van Steffeswert. Ik weet niet of hij hierover gepubliceerd heeft.

[El Loco]

In de Historische Encyclopedie Maastricht lees ik dat er in 1535 zeventien wederdopers werden geëxecuteerd; 16 mannen en 1 vrouw. Wellicht zijn Greetchen en Hendrik hier bij de executies van 1535 gerekend, hoewel dat niet klopt met de mededeling dat de vrouw werd verdronken en de mannen werden verbrand in een strooien huisje (zie de prent hierboven). "Hun pijn zal kort geweest zijn, omdat men tot de vuurdood veroordeelden een zakje met buskruit voor de borst of tussen de benen hing" (HEM, p.573, 'Wederdopers'). Hmm, schrale troost.

Volgens de prenten van Jan Luyken en ook volgens de HEM was het na 1535 zeker niet afgelopen met de geloofsvervolgingen. Na de terechtstellingen van 1535 ontvluchtten 60 wederdopers de stad. Geen wonder dat het inwonertal in de tweede helft van de zestiende eeuw zakte van 17.000 tot 11.000 (ook door de belegeringen en ziekte natuurlijk).

[El Loco]

het zou er zo uitgezien kunnen hebben.

Tja, en dan nog eens maal 15...

Over die martelingen: dat zal ook zeker met Greetchen Bieldesnider en Hendrik Rol zijn gebeurd. Het zou me niet verbazen als een deel van de terechtstellingen van 1535 het gevolg was van onder pijninging afgelegde eerdere 'bekentenissen'. Volgens Peter te Poel, auteur van het bewuste artikel in TimmersWerk, is het zelfs mogelijk dat de veroordeling van Greetchen in gang gezet werd door een 'bekentenis' van haar eigen vader:

"De zoon, genaamd Aert Bieldesnider, was met zijn vrouw Greetchen in 1528 te Luik woonachtig en behoorde aldaar tot een 'Lutherse sekte'. Deze inlichtingen waren afkomstig van Greetchens vader Jan Kemmerlinx, die in 1528 tijdens zijn gevangenschap wegens ketterij werd verhoord. Hij was samen met andere geestverwanten, onder wie de bovengenoemde Jan Berne, in de gevangenis van de Lanscroon opgesloten. De langdurige hechtenis had nare gevolgen voor Kemmerlinx, die zwaar ziek uit de vochtige kerker naar een aangenamer vertrek en vervolgens naar de warmere keuken van de Lanscroon werd overgeplaatst." (TimmersWerk, p.149)

Wat zal dat voor een naargeestige stoet van gepijnigde en afgematte mensen zijn geweest, die vanuit de Lanscroon door de Grote Staat naar het Vrijthof trok. Wellicht waren ze blij dat het bijna afgelopen was.

[SJEF †]

Over de martelingen en verbrandingen: het zou er zo uitgezien kunnen hebben.





Bron: Collectie Jan Luyken
Het Geheugen van Nederland
Trefwoord: Luyken Maastricht

[El Loco]

Ik zat net lekker een hoofdstuk te lezen in het van Breur ontvangen boek TimmersWerk, toen ik even rauw werd geconfontreerd met de werkelijkheid in het Maastricht anno 1534/'35. Het hoofdstuk gaat over de laatmiddeleeuwse beeldensnijder Jan van Steffeswert, waarvan men pas een jaar of 15 à 20 geleden ontdekt heeft dat hij meerdere malen voorkomt in de Maastrichtse archieven en dat hij in de Mariastraat gewoond en gewerkt heeft.

De gebeurtenis waar ik zo onaangenaam van schrok is de volgende: rond de tiende september 1534 werden op het Vrijthof twee mensen verbrand, waarvan één de schoondochter blijkt te zijn van Jan van Steffeswert. Deze Greetchen Bieldesnider was getrouwd met Jan's zoon Aert, en beide echtelieden sympathiseerden met het in die jaren opkomende Lutheranisme. Greetchen werd veroordeeld onder meer op het getuigenis van haar buurvrouw Trijn Sips, die had gezien dat Greetchen, bij het voorbijgaan van een processie met het H. Sacrament, naar achteren was gegaan en zich pas weer had laten zien toen de processie alweer lang en breed terug was in de kerk. Dat was blijkbaar voldoende om haar een week later als menselijke fakkel een gruwelijke dood te laten sterven op het Vrijthof (samen met ene Hendrik Rol, een wederdoper).

En Jan, onze Jan Bieldesnider, stond hij erbij toen zijn schoondochter in het openbaar terechtgesteld werd? We weten uit de archieven dat hij niet onsympathiek stond tegenover de nieuwe opvattingen. In 1531 legde ene Jacob van Till een getuigenis tegen hem af, waarbij Jan werd beschuldigd van Lutheranisme. Hoe dat proces afliep is niet bekend. Hoe het met Jan's zoon Aert afliep na de terechtstelling van zijn vrouw, weten we ook niet.

Nog geen half jaar na deze dramatische gebeurtenis, werden op 1 februari 1535 vijftien (!) mensen tegelijkertijd verbrand op het Vrijthof. Wat een afschuwelijk schouwspel dat geweest moet zijn, is bijna niet voor te stellen. De kapelaan van prinsbisschop Erard de la Marck van Luik schreef met grote letters in zijn kroniek: "DYE GROTE DROEFNIS TOT TRICHT GESCIET.

De vlammen, de hitte, de stank, het gegil, het moet in bijna de hele stad te zien, te voelen, te ruiken en te horen zijn geweest. Hoe zullen de kanunniken in de huizen aan de zuidzijde van het plein daarmee omgegaan zijn? Zouden ze een dagje de stad uit zijn gegaan, of stonden ze gewoon voor het raam? Zullen de zusters van het Wittevrouwenklooster aan de overkant zich beklaagd hebben over de asregen op hun bleekveldje? Zullen de bezoekers van de stad, de pelgrims die op dat moment in het Sint-Servaasgasthuis logeerden, ingestemd hebben met het kordate optreden tegen de ketterij? En dan de Maastrichtenaren, zullen ze hebben toegekeken hoe 15 andere Maastrichtenaren op spectaculaire wijze om het leven werden gebracht? Want behalve gruwelijk, zal het dat toch ook zijn geweest: 15 brandstapels naast elkaar; je kunt je haast niet voorstellen hoe ze het logistiek voor elkaar kregen.

Een mens durft het zich bijna niet af te vragen, maar was Jan toen al dood? Na het proces van 1531 is er over hem niks meer terug te vinden in de archieven. Zijn laatstgesigneerde werk dateert van 1526. Hij was toen ongeveer 65 jaar oud. Laten we hopen dat hij de verbranding van zijn schoondochter in 1534 niet heeft hoeven meemaken. Laten we hopen dat er onder die 15 ongelukkigen op het Vrijthof op die eerste februari 1535 zich niet ene Jan Bieldesnider bevond, dezelfde Jan, die de hele stad en verre omstreken had voorzien van elegante, laatgotische beelden, die tussen 1512 en 1516 betrokken was bij de inrichting van de Kruisherenkerk, die aan het einde van zijn carrière de eervolle opdracht van een Marianum voor de Dom van Aken ontving, diezelfde Jan, waarvan het Bonnefantenmuseum tien beelden in haar bezit heeft, diezelfde Jan, wiens werk in museumcollecties in Luik, Brussel, Berlijn, Kiev, Londen, Birmingham en New York te vinden is. Nee, laten we er niet aan denken...


Van Steffeswert's laatste werken: Marianum (1524), Dom v Aken; 2 Maria Magdalena's (±1525), Matthiaskerk & Bonnefantenmuseum; H. Balbina (1526), Millen (D.)

Bronnen:
* TimmersWerk. Opstellen over Prof. Timmers & De Kunst van het Maasland. Sittard, 2007
* Bonnefantenmuseum. Collectie Middeleeuws Houtsnijwerk (Peter te Poel). Maastricht, 2007