Aldenhof vs. St.Catharinadal

[Theo Bakker]

Een nummer van de Silhouet-reeks in slappe kaft en met ten hoogste 56 pp.: allee, dat is e beukske. Maar is een in harde kaft gebonden uitgave van 144 blz. met een volwassen notenapparaat een boekje?

Ook deze slak houdt niet van zout en voelt zich daar ongemakkelijk bij.

Op onderstaande foto's leg ik u even de hier gangbare terminologie uit. Rechts een boekje, in het midden twee boeken en links een dikke pil.



De dikke pil was teleurstellend, het boekje heb ik verslonden en daar schuilt m.i nu het belang van een uitgave.

[Ingrid M.H.Evers]

Kanunnik

Het boekje "Kanunnik Salden en de Nieuwenhof" van Luijten/Ubachs uit 2009

Een nummer van de Silhouet-reeks in slappe kaft en met ten hoogste 56 pp.: allee, dat is e beukske. Maar is een in harde kaft gebonden uitgave van 144 blz. met een volwassen notenapparaat een boekje?

De vraag is nu hoe de volgende regel in de HEM geduid moet worden:
Bouwer van de [tweede] Nieuwenhof was stadstimmerman Hendrik Clabers (1489), waardoor de stad waarschijnlijk de kerkelijke straffen delgde opgelopen door het afbreken van het begijnhof buiten de wallen.
Dit lemma is toch onder redactie van dezelfde P. Ubachs geschreven, weliswaar 4 jaar eerder.

Het aardige van de Historische Encyclopedie Maastricht is, dat zij gelegenheid biedt om het naadje van de kous te weten te komen door verder te lezen. Ik kan u de bij het lemma Nieuwenhof vermelde literatuur aanbevelen, met name Von Geusau. Uit zijn uitgebreide beschrijving blijkt tevens, dat de tweede Nieuwenhof - het pand dat binnen de stadsmuren kwam te liggen - gebouwd werd op door de stad ter beschikking gestelde grond en met een aanzienlijk stedelijk subsidie. Meerdere reden om een boetedoening van de stad vermoeden, die in 1482 kerk en klooster had afgebroken.

5. Onderdeel van de eerste Nieuwenhof was een gasthuis. Ietwat ongebruikelijk voor een begijnenhof.

Of dit ongebruikelijk was, kan ik niet beoordelen. Het schijnt in de Zuidelijke Nederlanden vaker het geval te zijn geweest bij buiten de stadsmuur gelegen begijnhoven. In Maastricht zou het slim zijn geweest en een bron van inkomen, omdat reizigers die tegen de avond de stadspoorten gesloten vonden, toch ergens een betrouwbaar en veilig onderdak moesten vinden.

[Theo Bakker]

Straf voor Maastricht of niet?

Het boekje "Kanunnik Salden en de Nieuwenhof" van Luijten/Ubachs uit 2009 brengt ons wat betreft de geschiedenis van de Aldenhof ietsje verder maar ook op een ander spoor.

1. De benamingen St.Catharina die minstens twee begijnenhoven voerden zou van een kapel vóór de eerste St.Pieterspoort stammen. Die was gewijd aan St.Catharina.

2. Het hof St.Catharina Bongart zou al voor 1251 bestaan hebben en in dat jaar onafhankelijk begijnenhof geworden zijn, losgemaakt van de O.L.Vrouweparochie en met een eigen priester. Dit is dus in tegenspraak met de Kloosterlijst, die als parochie St.Servaas suggereert.
Daar staat weer tegenover dat Salden kanunnik van St.Servaas was, maar dan schrijven we eerste helft 18e eeuw.

3. De verhuizing naar een plek verder buiten de stad zou enerzijds door de drukte van drie dicht bij elkaar liggende poorten met hun toegangswegen veroorzaakt zijn en anderzijds door de 's winters regelmatig overstromende Jeker, waar het hof blijkbaar last van had. De begijnen dienden in 1264 bij de parochie St.Pieter het verzoek in om in hun gebied een nieuw hof en kapel te mogen bouwen. De parochie van St.Pieter en de proost van het kapittel van O.L.Vrouwe hebben daar overleg over gevoerd en beiden hun toestemming gegeven. Daarvan bestaat een akte die mede ondertekend is door Renier van Tongeren namens het bisdom Luik.

4. Met het verlaten van de Aldenhof (de naam komt inderdaad pas in zwang met de stichting van de eerste Nieuwenhof) wordt ook de St.Catharinakapel afgebroken, waarvan onderdelen gebruikt worden voor de bouw van de Nieuwenhof. Hier is over dwang door de stad Maastricht helemaal geen sprake. De vraag is nu hoe de volgende regel in de HEM geduid moet worden:
Bouwer van de [tweede] Nieuwenhof was stadstimmerman Hendrik Clabers (1489), waardoor de stad waarschijnlijk de kerkelijke straffen delgde opgelopen door het afbreken van het begijnhof buiten de wallen.
Dit lemma is toch onder redactie van dezelfde P. Ubachs geschreven, weliswaar 4 jaar eerder.

5. Onderdeel van de eerste Nieuwenhof was een gasthuis.Ietwat ongebruikelijk voor een begijnenhof.

[Ingrid M.H.Evers]

Nu weer terug naar de begijnen

Die hebben intussen een algemener 'draadje' gekregen.

[El Loco]

De Duitse Orde is nu aan de orde. Ik ben benieuwd wat daarvan mythe is.

De Duitse Orde in Maastricht is geen mythe (zie dit draadje). De mythe heeft betrekking op de aanwezigheid van de Tempeliers in Maastricht. Er werd al even door mij aan gerefereerd n.a.v. een Fotomachien.

Sorry dat ik er hier over begonnen ben. Nu weer terug naar de begijnen

[Theo Bakker]

Duitse Orde

Goed zo, El Loco. De Duitse Orde is nu aan de orde. Ik ben benieuwd wat daarvan mythe is. WIKI is daar toch stellig over?

De Duitse Orde (Latijn: "Ordo domus Sanctæ Mariæ Theutonicorum Hierosolymitanorum") is een ridderorde, ontstaan in 1189 als een gemeenschap van monniken met als doel de verzorging en verpleging van gewonde kruisvaarders.

[El Loco]

Dat wordt een verhaal over een mythe, dus ik maak me niet druk!

You wait!

[Ingrid M.H.Evers]

Tempeliers

Maar - ik herhaal een eerder dreigement en ik zie Ingrid Evers al in mekaar krimpen - binnenkort toch eens een draadje over de Tempeliers starten.

Dat wordt een verhaal over een mythe, dus ik maak me niet druk!

[El Loco]

Wauw, wat een uitzoekerij. Ik had me nooit gerealiseerd dat er ooit twee Andrieskerken/kapellen in Maastricht waren, maar nu lees ik het ook gewoon in de HEM.

Ik ben blij dat de geschiedenis van de Duitse Orde een stuk helderder is, ook al blijven daar de nodige vraagtekens opduiken. Maar - ik herhaal een eerder dreigement en ik zie Ingid Evers al in mekaar krimpen - binnenkort toch eens een draadje over de Tempeliers starten. En ter geruststelling van mevrouw Evers: die andere, tijdens de Kruistochten ontstane ridderorde, de Malthezers, laten we voorlopig even zitten

[Theo Bakker]

Zo, hoever ben in nu gekomen?

Er waren ten zuiden van de Maastrichtse stadsmuur in de 13e eeuw minstens twee en mogelijk drie begijnenhoven: 1. het Sint Catharinadal (later: Faliezusters), 2. in de Sint Andrieskerk en 3. de Sint Catharina Bongart (=boomgaard).

1. het begijnenhof St.Catharinadal werd in 1472 omgezet in een Derde Orde-klooster; over de 13e en 14e eeuwse praktijk vóór dat moment is niets bekend. Het hof was gevestigd tussen de muur en de zuidelijkste Jekertak, tussen St.Pieterstraat en de Maas. Daarbij zal de uitvalsweg door de Helpoort ruim vrijgehouden zijn. Het klooster werd tussen 1647 en '52 opnieuw opgetrokken, welk gebouw nu bekend staat als Faliezusterklooster. De bijbehorende kapel was gebouwd tussen de kloostervleugel en de muur. De kapel is afgebroken maar de aanzetten zijn nog aan de vleugel te zien terwijl de achterwand van het koor nog tegen de muur staat.

2. de St.Andrieskerk bestond in de 13e eeuw. Er woonden toen begijnen in het gebouw; de kerk stond in hetzelfde veld als het Catharinadal. Het gebouw wordt na 1431 niet meer genoemd.

Het is nog steeds niet onmogelijk dat met de begijnen van de St.Andries dezelfde bedoeld worden als die van het Catharinadal.

3. de St.Catharina Bongart werd in 1251 gevestigd buiten de stadsmuur, in de driehoek eerste stadsmuur/St.Pieterstraat/Kleine Looierstraat. De stad dwong de begijnen dit grondstuk in 1265 te verlaten en al of niet met financiele compensatie (er is sprake van een legaat) herbouwden de begijnen ten zuiden van de Jeker, vlak bij de splitsing tussen de tak die de stad instroomde en die ten zuiden van de stad naar de Maas stroomde (nu ligt hier de Tapijnkazerne). De oude vestiging heette verder de "Aldenhof" en de nieuwe hof de "Nieuwenhof". De stad Maastricht had met deze dwang en afbraak van het oude hof een kerkelijke straf opgelopen, die pas opgeheven werd toen de stad een volgende verhuizing bewerkstelligde naar een plaats binnen de (intussen nieuwe) stadswal.
Deze verhuizing was ook bitter nodig omdat de Nieuwenhof door de oprukkende stadswal en de gewijzigde manier van oorlogvoeren opnieuw in de weg lag. De verhuizing vond mogelijk plaats op kosten van de stad, daar de stadstimmerman de bouw uitvoerde (1489).
Niet snel daarna drong de bisschop van Luik bij de begijnen aan op de omzetting in een klooster, dat de paus in 1568 nog eens uitbreidde tot de verplichting de clausuur in te voeren. Dat duurde nog tot 1624.

Er waren overigens ook binnen de stad begijnenhoven, bijv. in de Heggenstraat.

Blijft nog over de vraag of de begijnenhoven 1) en 3) aan dezelfde Sint Catharina gewijd waren; er zijn er 18. Dan is er mogelijk sprake van een verbinding tussen beide.
Gezien de kerkelijke straf voor Maastricht zullen de betrokken kerkelijke autoriteiten zich met de verdrijving van de Aldenhof bemoeid hebben. Dan is het ook logisch dat de vestiging van de eerste Nieuwenhof op grondgebied van St.Pieter in overleg plaatsvond.

Dank voor alle ondersteuning!

[Theo Bakker]

Hiermee is mijn vraag 5 opgelost.
Inderdaad wordt de stadsvrijheid in Maastricht zelden genoemd. Ik kwam in de HEM wel "jurisdictie" tegen maar dat komt slechts gedeeltelijk met de praktijk van de stadsvrijheid overeen. Bij die laatste waren accijnzen ook heel belangrijk. Binnen de stadsvrijheid was het schenken van drank bijvoorbeeld aan stedelijke accijnzen onderhevig. Ook buiten de omwalling.

Veel van mijn vragen zullen mogelijk onbeantwoord blijven omdat over de 13e en 14e eeuw bitter weinig bekend blijkt te zijn. De stichting van begijnenhoven valt ook nog eens in de schimmige periode voordat de Alde Caerte een einde maakte aan onzekerheid over de competentie.

P.S. bedankt voor de lemma's. Ik ga er mee aan de slag.

[Ingrid M.H.Evers]

Stadsvrijheid versus parochie-indeling

Wat betreft 5. Kon in vroeger eeuwen de grens van een parochie de stadsvrijheid overlappen?

De (stads)Vrijheid: een onderwerp waar we voor Maastricht heel weinig van weten. De stadsvrijheid was 'het gebied buiten de stadsomwalling, dat onder het gezag van het stadsbestuur viel.' In Maastricht hebben we het meestal over de banmijl. Hoever die reikte, is mogelijk locaal en chronologisch wisselend geweest. Zeker is, dat Maastricht na de bouw van de tweede stadsmuur ten zuiden van de muur/lijn Jekertoren-Helpoort-Pater Vincktoren-(Pietersbrug)-Nieuwenhofstraat niet (meer) beschikte over een banmijl. Daar was het Sint Pieters/Luiks gebied.

Wat betreft de parochiegrenzen: alweer zo'n lastige! In Maastricht zijn die grenzen na veel gekrakeel in 1587 voor het eerst vastgelegd. Voor de middeleeuwen hebben we een globale indeling voor de verdeling over de toen bestaande parochies van Sint Servaas en Onze Lieve Vrouwe.

Wyck viel in de middeleeuwen onder Onze Lieve Vrouwe. Op de oostelijke oever gold dat voor een gebied vanaf de Hoenderstraat naar het zuiden, via Muntstraat, Kleine Staat, Wolfstraat, OLV-plein, Cortenstraat, Witmakerstraat, Lenculenpoort en achterzijde Kleine Looiersstraat naar de Pieterspoort.
Westelijk daarvan viel het stadsgebied onder de parochie van Sint Servaas, op een smalle strook tussen beide parochies na. De exacte grenzen zijn daar niet zeker. Het gaat om het gebied tussen Grachtstraat en Hoenderstraat, tussen Nieuwstraat en Muntstraat, en zo verder lnaar beneden via Heggestraat, Lantaarnstraat, Kapoenstraat tot aan de zuidelijke stadsmuur.

Nu de vraag of parochies de banmijl konden overlappen? Ik neem aan dat u bedoelt: konden parochies zich buiten de stad uitstrekken? Zeker, en dat gebeurde ook. De kerkelijke grenzen liepen niet parallel aan de stedelijke. Heel lang heeft Sint Pieter bijvoorbeeld geen eigen parochie gehad. Het viel onder de parochie van Onze Lieve Vrouwe en werd van daaruit bediend in een kleine kapel. En het werkgebied van de pastoor van Sint Mathijs strekte zich naar het westen uit tot ver buiten de stadsmuren, tot dorpen die nu op Belgisch gebied liggen.

Het wordt vreselijk eentonig, maar ik verwijs maar weer eens naar de Historische Encyclopedie Maastricht (2005), o.a. 'vrijheid', 'banmijl', 'parochie' etc. Daar zijn ook plattegronden van de parochie-indeling opgenomen, die deels zijn gecorrigeerd in Tweeduizend jaar Maastricht (2006). Voor de parochies van Sint Pieter zie de deeltjes 28 en 29 in de Silhouet-reeks (Hackeng); Sint Matthijs (Ubachs, nr. 13).

[Ingrid M.H.Evers]

Begijnhoven

Uw vragen over de begijnhoven die buiten en binnen de stadsmuren hebben gelegen, worden tot zekere hoogte beantwoord in Ubachs/Evers, Historische Encyclopedie Maastricht en de bij de verschillende lemma's genoemde literatuur. Er is weinig bronnenmateriaal over deze vestigingen, waarvan de vroegste dateert van 1251 tot ca. 1265 (Aldenhof). Maar met inachtneming van de chronologie komt men nog een heel eind.

[Theo Bakker]

Wat mij betreft het laatste woord over de tweeherigheid in deze thread

Daarmee is mijn punt onderstreept: het functioneerde prima.... voor Maastricht. Vanaf het moment (Karel V) dat er één heer "hertog" was en tegelijk de baas over het leen aan de Prins-bisschop werd de hele middeleeuwse regeling een wassen neus. En die laatste term is niet van mij!
Illustratief is het onbegrip van de Staatse onderhandelaars in 1632 toen de stad Maastricht de tweeherigheid perse in het capitulatieverdrag opgenomen wenste te zien. Na bestudering van wat dat inhield zetten ze, waarschijnlijk schouderophalend, hun handtekening. En hielden zich daar zowaar aan.

Aldenhof? Sint Catharinadal?

[Ingrid M.H.Evers]

Het functioneerde prima, vooral voor de stad zelf, en daar zijn legio voorbeelden van te vinden.

U doet het overigens voorkomen als zou de Maastrichtse tweeherigheid iets bijzonders zijn. Dat was het niet. Alleen voor de Republiek was het een uitzonderlijke constructie. In de Zuidelijke Nederlanden en het prinsdom Luik kwam het vaker voor. Bitburg in de Eiffel is goed vergelijkbaar met de Maastrichtse situatie.