Nieuwe Biesen. Van adellijk klooster naar papierfabriek

[El Loco]

Interessante plattegrond, Breur. Ik mag aannemen dat de weduwe Stregnaerts door de aanleg van het kanaal naar Luik het terrein van de Antonieten goed heeft kunnen verkopen. Meer over deze weduwe bij Marres, waarschijnlijk VId. Wel jammer dat er bij het Nieuwe Biesencomplex geen gebouwen staan ingetekend (als die er toen nog stonden).

Ik heb nog eens goed gezocht, maar het ziet er naar uit dat Van Gulpen de oudste afbeelding van de papierfabriek op zijn naam heeft staan. Hier nog een detail van het eerder afgebeelde panorama:

Van Gulpen ca 1853: 1 Molengebouw 2 Magazijn 3 Generatorgebouw/brandstofmagazijn 6 Directeurswoning

De nummers in de tekening corresponderen met de plattegrond van post #14. Interessant is het Molengebouw (1), waar de eerste papiermachines stonden opgesteld, de Cockerill-I uit 1852 en de Cockerill-II uit 1853.

De directeurswoning (6) ziet er in latere tekeningen en foto's heel anders uit dan bij Van Gulpen. Dan kan aan zijn tekentalent liggen, maar het kan ook zijn dat dit een ouder gebouw is. Wellicht het gebouw dat bij de door Matthias Soiron ingerichte tuin behoorde (perceel A2, zie hierboven jaartallen 1812, 1833 en 1851)? Of wellicht nog ouder en een restant van de oude commanderij?

In het verlengde van de voorgevel van 2 zou je op de tekening de teruggevonden muur van het klooster moeten zien. Maar helaas, niets te zien...

[Ivo M]

De Duitse Orde kwam al vrij snel na hun ontstaan naar deze contreien (Keulen en Alden Biesen, ±1220). De Maastrichtse commanderij dateert waarschijnlijk uit ±1360, zoals Ingrid Evers hierboven al aangaf. Of de orde toen al 'een aflopende zaak' was, weet ik niet.

Wanneer precies de Baltische expansies van de Orde op hun grenzen stootten zou ik ook moeten nazoeken. In ieder geval ergens tussen de Slag om het Peipsimeer 1242 en de Slag bij Zalgiris. Neutraal bronnenmateriaal is lastig te vinden, het meeste is gekleurd vanuit hetzij het perspectief van de Orde zelf of vanuit Litouws of Russisch/Sovjetperspectief.

[Breur]

Detailuitsnede:

[Breur]

Situatie omtent 1845:

[El Loco]

Nogmaals: de muur

In het boekje Koninklijke Nederlandse Papierfabriek. Deelrapport 4 van de Stichting Werkgroep Industriële Archeologie Maastricht, Maastricht, 1989, p.37, vond ik nog een paar afbeeldingen van 'de muur' in het fabriekscomplex:

Gang met 18e eeuwse muur (links). Rechts: dezelfde gang met 6 van de 12 hardstenen raamomlijstingen

Aangezien burgemeester en ik geen toegang kregen tot dit deel van Sappi (zie hier), blijft de vraag voorlopig open staan: waar precies bevindt zich deze muur? Alhoewel, in het boekje waar bovenstaande foto's uit komen, wordt het antwoord al gegeven: in de hoogbouw, ook wel het 'lommelefebrik' genoemd, het vijf etages hoge gebouw waar de vodden gesorteerd, gescheurd, gekookt, vervezeld en gebleekt werden tot grondstof voor de papierfabricage, nr. 5 op onderstaande plattegrond:

Situatie ±1865: 1 Molengebouw 2 Magazijn 4 Lompenmagazijn 5 'Lommelefebrik' 6 Directeurswoning 7 Centrale met schoorsteen 8 Sluiswachterswoning 9 Monument Des Tombes. (Bron: WIAM)

Hackeng maakt het ietsje ingewikkelder en geeft geen direct antwoord. Hij vermoedt dat de muur de noordelijke gevel vormde van het gebouw waarin zich o.a. de grote commanderijzaal bevond. Hackeng gaat ervan uit dat de muur (wellicht toen nog een heel gebouw) zich bevond op het perceel A3, oorspronkelijk verworven door notaris Van Gulpen, in 1840 eigendom van aannemer Stevens en in 1858 door hem aan de papierfabriek verkocht. Op dat perceel verrees een jaar later inderdaad het 'lommelefebrik'.

In 1833 omschreef men dit perceel nog als 'tuin', in 1840 'een ommuurde tuin met bomen, een waterpomp en verder toebehoor', in 1858 'een tuin met paardenstal en bijbehorende gebouwen (waaronder twee bergplaatsen)'. Hackeng: "Is het mogelijk dat de muur toen deel heeft uitgemaakt van de omheining of was deze onderdeel van dit 'verder toebehoor'? Integreerde Stevens de bestaande muur misschien in zijn nieuwe paardenstal?" U begrijpt het al: wordt vervolgd.

Bassingebied 1827. Oranje: wal. Oker: affuitenloods, huis Bonhomme (5). Violet: vm Antonietenklooster. Groen: toekomstige papierfabriek. Rood: kloostermuur. (Bron: Hackeng/Atelier Vanbeckevoort-De Wilde)

[El Loco]

Graag een linkje naar de kaart, indien mogelijk.

Het kaartje staat in A.H. Jenniskens, Het Spoor. Honderdvijftig jaar spoorweggeschiedenis Maastricht, deel 7 van de Stichting Historische Reeks Maastricht, 1985, p.12.

Zou het niet ook zo kunnen zijn, dat die tuinen meer waard waren dan de gebouwen?

Zou heel goed kunnen. Misschien dat de aanwezigheid van de kloosterruïnes op het perceel Van Gulpen de waarde juist verminderde. Catharina Dekkers hoefde niks te slopen...

Toch vind ik het verschil tussen de opbrengst van de percelen Dekkers (20.000 livres voor een halve hectare in 1797) en Van Gulpen (1750 frank voor ruim 1ha in 1800) wel erg groot (zie Wikipedia voor de vrijwel identieke waarde van livre en franc). Ook het feit dat het 5x meer opbracht dan getaxeerd, zet een mens toch aan het denken.

[Ingrid M.H.Evers]

Graag een linkje naar de kaart, indien mogelijk.plattegrond. Hij dateert weliswaar van enkele eeuwen eerder, maar in deze hoek van de stad veranderde eeuwenlang niets.

[El Loco]

Iemand moest die gronden kopen en het ging vaak weg voor een appel en een ei.

Niet altijd. Hackeng noemt in de eerder genoemde bundel Alden Biesen in Nieuwen Biesen (p.92) een voorbeeld van een stuk land, eertijds onderdeel van de Biesenboomgaard, dat bij een openbare verkoop in 1797 maar liefst 20.000 Franse livres opbracht, 5x de getaxeerde waarde! Misschien wist de koopster, de ex-Grauwzuster Catharina Dekkers, dat hier grootse dingen stonden te gebeuren? Ik weet niet uit welke tijd de eerste plannen voor de Zuidwillemsvaart en het Bassin dateren, maar op een kadastrale kaart uit ca 1805 (1809?) zie ik precies op dat terrein het Bassin al ingetekend!

[Ingrid M.H.Evers]

Verkoop nationale goederen

Schaamde hij zich wellicht voor de rol die zijn oom gespeeld had in de opkoop van deze eeuwenoude kerkelijke bezittingen?

Het lijkt mij hoogst onwaarschijnlijk. Men ging gewoon pragmatisch te werk. Iemand moest die gronden kopen en het ging vaak weg voor een appel en een ei. Waarom niet je kans grijpen? Er zijn overigens gevallen bekend waarbij dergelijk openbaar verkocht roerend en onroerend goed na de Franse Tijd werd (terug)geschonken.

Er wordt wel gesuggereerd dat dergelijke aankopen niet in de haak waren, maar ik moet de eerste veroordeling door plaatselijke tijdgenoten nog tegenkomen.

Interessant is overigens dat zelden wordt bedacht hoe die goederen in het bezit van kerkelijke en religieuze instellingen zijn gekomen. Een deel zeker als bruidsschat of inkoopsom voor het onderhoud van de betreffende religieuze of religieus. Maar een aanmerkelijk deel ook als schenking van het gelovige volk aan 'de dode hand'. Zozeer dat stedelijke overheden dergelijke grondschenkingen zelfs verboden. Een beetje meesmuilend zou men kunnen concluderen dat de confiscatie door de overheid de welvaart in de stad vergrootte, doordat met name in het gebied tussen de eerste en de tweede stadsmuur aanzienlijke stukken land vrij kwamen voor de stedelijke economie. En daar heeft Maastricht in de negentiende eeuw ongetwijfeld zeer van geprofiteerd.

[Ingrid M.H.Evers]

Adel in Maastricht

Qua bezetting was het klooster inderdaad niet groot. Het aantal priesters was nooit hoger dan 10 (meestal rond 5). Daarnaast woonden er novicen, koorknapen, een leraar, een zangmeester, een organist, een keukenmeester, een kok, een portier, een tuinman en ander dienstpersoneel.

In de Maastrichtse kloosterverhoudingen was de commanderij wel degelijk 'top of the bill', qua aanzien te vergelijken met de twee kapittels.

Hetgeen ook verklaart waarom keizer Karel V en de bisschoppen van Luik , die allen van adel waren (bv. Cornelis van Bergen, tijdgenoot van Karel V), er logies zochten en kregen. Ook de kapittels hadden leden van adellijke komaf, maar dat was in Maastricht eerder uitzondering dan regel. Vaak behoorden deze kapittelheren tot buitenlandse geslachten, want in onze streken was er behalve wat landadel geen adel van betekenis.

[El Loco]

Nieuwe Biesen een kleintje?

Op het moment dat de Duitse Orde naar deze contreien kwam was de Orde al lang een aflopende zaak.

De Duitse Orde kwam al vrij snel na hun ontstaan naar deze contreien (Keulen en Alden Biesen, ±1220). De Maastrichtse commanderij dateert waarschijnlijk uit ±1360, zoals Ingrid Evers hierboven al aangaf. Of de orde toen al 'een aflopende zaak' was, weet ik niet.

Vergeleken met de macht van het moederhuis in Marienburg/Malbork was de Maastrichtse commanderij een kleintje.

Natuurlijk waren de Nieuwe Biesen (en ook de Oude Biesen) niet te vergelijken met Marienburg, maar dat was dan ook sinds 1309 de hoofdzetel van de orde en lag middenin het expansiegebied (nu Polen), waar de orde grote wereldlijke macht uitoefende.

Toch zal de balije Biesen (waartoe Maastricht hoorde) niet onbelangrijk zijn geweest, met vestigingen in o.a. Luik, Aken, Keulen, Bonn (Ramersdorf), Sint-Truiden en Gemert. Maastricht was weliswaar niet de officiële landcommanderij (dat was de Oude Biesen in Bilzen-Rijkhoven), maar Hackeng en andere auteurs hebben aangetoond dat in de praktijk de landcommandeurs vaak in Maastricht resideerden. Hier was een tijd lang ook de opleiding voor de hele balije gevestigd. Qua bezetting was het klooster inderdaad niet groot. Het aantal priesters was nooit hoger dan 10 (meestal rond 5). Daarnaast woonden er novicen, koorknapen, een leraar, een zangmeester, een organist, een keukenmeester, een kok, een portier, een tuinman en ander dienstpersoneel.

In de Maastrichtse kloosterverhoudingen was de commanderij wel degelijk 'top of the bill', qua aanzien te vergelijken met de twee kapittels. Het was niet voor niks dat de heren vlak bij de poort een 'Capucinen Stübchen' lieten bouwen, waar de bedelorden (o.a. de Capucijnen) en andere armen 3x per week hun aalmoes konden afhalen.

In 1567 beschreef de Florentijn Lodevico Guicciardini de Maastrichtse commanderij als "groot ende wijdt ghenoeg om 't Hof van eenen machtigen Landtvorst te herberghen." En zo tekende Simon de Bellomonte de commanderij, kort voordat ze in 1579 bij het Spaanse beleg in vlammen opging:

Detail stadspanorama Simon de Bellomonte (ca 1575). Links: Antonietenkerk. Midden links: Duitse Ordenskerk en klooster. Midden rechts: commanderij. Uiterst rechts: Schonenvaardersbolwerk

[Ingrid M.H.Evers]

Koreman heeft in 'Geteeckent tot Maestricht' enkele tekeningen van de noordzijde van het vestingfront opgenomen, waaronder een van Alexander Schaepkens (blz. 118 ). Ook Schaepkens heeft de oorspronkelijke situatie niet meer gekend. Hij heeft van het panorama van Simon van Bellomonte een negentiende-eeuwse versie gemaakt vergelijkbaar met de uitlichting van het detail hieronder.

De mooie anonieme tekening op blz. 90-91 geeft een ruimer overzicht.

[El Loco]

Van Gulpen

Verbazend eigenlijk dat 'euze' Van Gulpen niet eens een historiserend tekeningetje van de Nieuwe Biezen heeft gemaakt (of vergis ik me?).

Je vergist je inderdaad: er zijn minstens twee historiserende tekeningen van Van Gulpen van de Nieuwe Biesen bekend. Eentje is een bewerking van het panorama van Simon de Bellomonte, het andere is een soort compilatie van wat er ooit op deze plek gestaan heeft (niet gelijktijdig!):

Philippus van Gulpen: (onjuiste) reconstructie Biesencomplex 1793 (tekening uit ca 1840)

Ik las in de eerder aangehaalde bundel ook nog dat ergens in de 18e eeuw ene Joannes Petrus van Gulpen (afkomstig uit Düsseldorf) werd aangenomen door de heren van de Duitse Orde. Deze moest de koorknapen (de heren hadden er permanent 4 in dienst) onderwijzen in het Duits. Om choraal te worden had je trouwens sterke aanbevelingen nodig. Behalve het dienen in de Mis, moesten ze ook bedienen bij de maaltijden in de refter. Verder kregen ze een gedegen opleiding en de meesten werden later priester van de Duitse Orde.

[Ingrid M.H.Evers]

De Alden en de Jongen (Nieuwe) Biesen

Op het moment dat de Duitse Orde naar deze contreien kwam was de Orde al lang een aflopende zaak. Het hoogtepunt van de Orde lag toch eerder rond de 13e/14e eeuw.

De Duitse Orde vestigde zich vanuit de Balije Alden BiesenCommanderij Nieuwe Biesen - voorheen Jonge Biesen - was inderdaad een niet al te groot huis dat als administratie-, handels- en doorgangshuis dienst deed voor de Balije Alden Biesen, de grote balije in Rijkhoven.

Literatuur
Voor meer gegevens zie onder meer Ubachs/Evers, Historische Encyclopedie Maastricht (2005), pp. 22-23, 74 en 156.

[Ingrid M.H.Evers]

Mooie bijdragen, heren. De jaartallenlijst heb ik meteen uitgedraaid, want het is een erg handig overzicht.

Kroniek der stad Maastricht van af haren oorsprong tot in juni van het jaar 1863. Philippe van Gulpen, bezorgd door Jos. Eversen. Verschillende jaargangen in De Maasgouw (1884 - ???).

Volgens Ubachs/Evers, Historische Encyclopedie Maastricht: Maasgouw 7 (1884) - 11 (1889).