Gewelf Hotel Dis

[elletje]

Burgemeester

Al eerder hebben we hier (goed verborgen in de reeks 'Boe is dit?') gediscussieerd over het gewelf van de ontbijtzaal in Hotel Dis. Zie hier, vanaf post 11020. En voor het gemak nog even de eerder geplaatste foto.

Minckeleers merkte op dat dit het enig overgebleven deel van het Bogaardenklooster zou zijn, maar SJEF corrigeerde dit en kwam met de suggestie dat het een bierbrouwerij is geweest. Dit werd bevestigd door de site van het hotel, zie hier. Ik heb het altijd opmerkelijk gevonden dat een bierbrouwer zo`n mooi gewelfde ruimte zou laten maken.

Vandaag sprak ik met de eigenaar van het hotel. Hij zei dat de ruimte oorspronkelijk bedoeld was om als repetitieruimte voor de koorknapen van de Onze Lieve Vrouwebasiliek te dienen. De ruimte zou gemaakt zijn in het begin van de 18de eeuw. Later zou er een brouwerij in gevestigd worden; dit verklaart de opmerkelijke gaten in het plafond. Helaas kon de eigenaar me niet vertellen hoe hij aan deze informatie kwam. In de kelder van het hotel zijn overigens inscripties te vinden, waarvan eentje dateert uit 1704.

Blijft de vraag: wat zien we hier? Is het een overblijfsel van het Bogaardenklooster? Of een oefenruimte voor koorknapen? Of moeten we toch zeggen dat er hier sprake is van een religieus geinspireerde bierbrouwer?

[elletje]

Burgemeester

En een sterk uitvergroot detail van de kaart van Larcher D`Aubancourt [ca. 1748].

In de rode vierkant de 'brouwerij'; in geel een vleugel van het Bogaardenklooster. Lijkt me dus geen restant van het klooster; SJEF lijkt gelijk te hebben gehad toen hij stelde dat het geografisch niet matchte.

Ben ik nu gek of zien jullie ook twee 'gaten' ingetekend in het dak van de brouwerij...?

[elletje]

Pier

Eerlijk gezegd zie ik helemaal niets in bovenstaande (sterk vergrote) foto.

Ik kan mij totaal niet oriënteren. Is het mogelijk dat je de kaart van Larcher D`Aubancourt iets duidelijker, bijvoorbeeld minder vergroot, toont?
Dan kan ik mij over op de kaart oriënteren.

[elletje]

Burgemeester

Kan ik me voorstellen....

Hier wat verder uitgezoomd. Je ziet duidelijk de Franse kerk aan de Pieterstraat. Het (afgebroken) Bogaardenklooster lag aan de Witmakersstraat.

[elletje]

Ingrid M.H. Evers

Restanten van het gasthuis van Sint Agatha?
Tot in de achttiende eeuw heette de straat niet 'Tafelstraat' maar 'Sint Aeghtenstraat', vanwege het daar gelegen gasthuis van Sint Agatha. Dit gasthuis wordt voor het eerst genoemd in 1326. Het was een voorziening van de St.-Nicolaasparochie, stond onder beheer van het kapittel van Onze Lieve Vrouwe en ving arme stadsgenoten op. Het had dus nooit een functie in de opvang van pelgrims en reizigers, zoals dat bij andere plaatselijke gasthuizen of hospitalen soms gebruikelijk was. In een testament uit 1474 werden de bewoners de arme luden in sinte Aechten gasthuys genoemd.

Het gebouw moet bestaan hebben uit meerdere panden, met tuinen die liepen tot aan de Jeker. In 1618 was het zozeer vervallen, dat aan de buitenzijde niet meer te zien was dat het om een gasthuis ging. Van de kapel waren toen nog slechts resten over. Jammer genoeg zegt de literatuur niet wat die precies inhielden. Wie het exact wil weten zal het archief in moeten. (Zie de inventaris van Haas).

In 1650 werd de gasthuisfunctie definitief opgeheven. De bezittingen en goederen bleven eigendom van het kapittel van Onze Lieve Vrouwe, maar werden toegevoegd aan de armentafel van de Sint Nicolaasparochie. Het is mij niet helemaal duidelijk of zij werden beheerd door de kerkfabriek van de St.-Nicolaas, dan wel door die van het kapittel. In 1815 werden ze overgedragen aan het Burgerlijk Armbestuur.

Eerst in 1717 werden de panden door het kapittel verkocht en wel aan ene Joseph Gallinet, burger en verver te Maastricht. Voor de som van zesduizend gulden en tegen betaling van de overdrachtskosten en de extra kosten die het kapittel had moeten maken om voor de vervreemding van deze armengoederen toestemming te krijgen van 'Zijne Heiligheid' (de bisschop?, de paus?), kocht Gallinet 'twee huizen met hun tuin en verdere dependentiën, behoorende aan de fabriek en choraulen register der kerk, naast elkander gelegen in de St.-Agathastraat; reingenoten: naar den kant der Looierspoort het huis van Gallinet voornoemd, van achteren de Jeker, en naar den kant der Steenenbrug de capiteyn lieutenant Robert.' (Doppler).

Gezien de verkoopakte van 1717 betekende de opheffing van het gasthuis in 1650 dus niet dat het meteen werd afgebroken. De vraag is dus welke functie de panden hadden in de tussenliggende zeventig jaar. In de akte worden namens het kapittel twee partijen genoemd, de 'fabriek' en het 'choraulen register'. Ook worden twee huizen genoemd. Wat de functie van het voormalige gasthuis na 1650 precies was, is mij niet bekend. Een van de panden huisvestte echter reeds in de vijftiende eeuw de arme choralen (chorales pauperes) van de Onze Lieve Vrouwekerk. Hun scholing (lezen, schrijven, Latijn, zang en later ook orgelspel) kregen ze in de kapittelgebouwen, maar zij woonden als in een internaat bij het gasthuis in de Sint Aeghtenstraat.

Literatuur
Ubachs/Evers, Historische Encyclopedie Maastricht, Zuthen 2005 (trefwoorden: armentafel; choralen; gasthuis Sint Agatha, Tafelstraat etc.). Van de genoemde literatuur is vooral de door J.A.K. Haas uitgegeven Inventaris van de archieven van het kapittel van Onze Lieve Vrouwe te Maastricht, 1096-1797 uitgebreid. De hierboven vermeldde transactie uit 1717 komt uit P. Doppler, Schepenbrieven van het kapittel van O.L. Vrouw te Maastricht (1283-1767) ... , nr. 707.

[elletje]

Ingrid M.H. Evers

Looierspoort
In de akte van 1717 wordt gesproken van de Looierspoort. Op de plattegrond van d'Aubancourt is die niet meteen herkenbaar. Door het inzoomen is het stratenpatroon een beetje onduidelijk geworden.

De Looierspoort, die immers nog niet is gesloopt, is opgenomen in de huizenrij links. Zij vormde de verbinding tussen de stadsmuren langs het Lang Grachtje en het Kort Grachtje en gaf vanaf de (bijna) viersprong met Achter de Molens en de Tafelstraat toegang tot de Grote Looiersstraat.

[elletje]

Ingrid M.H. Evers

Dis = gasthuis?
Misschien is het nuttig nog even expliciet op te merken dat ik niet beweer dat het huidige pand van Dis ligt op de plaats van het vroegere gasthuis. Maar het lijkt niet onwaarschijnlijk.

Schaepkens van Riemst (Het oude Tricht) noemt verschillende panden in de Tafelstraat waarvan de 'adressering' (geen huisnummers!) suggereert dat het gasthuis dicht bij de Looierspoort lag. In 1403 wordt een huis vermeld dat gelegen was 'voor [naast] de Looierspoort, tegenover het gasthuis van Sint Agatha'. Ook een (Latijnse) tekst uit 1378 wijst erop dat het gasthuis dicht bij, zo niet tegenover de poort lag.

[elletje]

Ingrid M.H. Evers

Tafelstraat 28
Citaat:
Oorspronkelijk geplaatst door burgemeester
Vandaag sprak ik met de eigenaar van het hotel. Hij zei dat de ruimte oorspronkelijk bedoeld was om als repetitieruimte voor de koorknapen van de Onze Lieve Vrouwebasiliek te dienen. De ruimte zou gemaakt zijn in het begin van de 18de eeuw.

Ik ben bang dat hier een paar dingen door elkaar lopen. Een monumentenbeschrijving uit 1965 stelt dat de betreffende ruimte uit de zestiende eeuw dateert, dus niet uit de achttiende eeuw. De koorknapen repeteerden bovendien niet in de Tafelstraat, maar in de kapittelgebouwen. En in de achttiende eeuw is hun (woon)huis met de bijbehorende gronden verkocht.

Gegevens over nieuwbouw door het kapittel op bijna dezelfde plaats in de straat heb ik niet gevonden en lijkt me ook hoogst onwaarschijnlijk. Dan had men de boel toch niet verkocht, maar ter plekke nieuwbouw gepleegd? Als er een verband is van het gasthuis met de pand Tafelstraat 28, dan lijkt het mij mogelijk dat de bedoelde ruimte een restant is van het gasthuis. Dergelijke gewelfde zalen zie je vaker op plaatjes van hospitalen (al kan ik er zo gauw geen vinden).

Ter informatie: De tekst van de monumentenbeschrijving uit 1965 zegt letterlijk: 'een vermoedelijk uit de 16e eeuw daterend, in schoon metselwerk opgetrokken (zuidgevel witgeverfd), onderkelderd, vlakgedekt gebouw (westzijde) met lage verdieping; in de noord- en westgevel (ten dele) dichtgemetselde getoogde vensters; in de noord- en zuidgevel een rondgesloten deuropening met trap; op de begane grond één rechthoekig vertrek voorzien van gemetselde kruisribgewelven met ribben en gordelbogen van mergel, welke rusten op een hardstenen pijler, en bij de muren op eenvoudige consoles.'

Het gaat een beetje ver om hier de hele beschrijving over te typen. Het pand aan de straat en nog een tweede achterbouw dateren volgens de lijst uit de achttiende eeuw. Waarschijnlijk betreft dat nieuwbouw door de koper in 1717.

Citaat:
Oorspronkelijk geplaatst door burgemeester
Later zou er een brouwerij in gevestigd worden; dit verklaart de opmerkelijke gaten in het plafond. Helaas kon de eigenaar me niet vertellen hoe hij aan deze informatie kwam.

Ik weet niet wat het verband is van twee cirkelvormige openingen in de gewelven met het drijven van een brouwerij?
Wel meen ik te weten hoe de eigenaar aan het idee van die brouwerij komt: het wordt gesuggereerd in de genoemde monumentenlijst, overigens zonder nadere onderbouwing.


Literatuur:
Lijst van beschermde monumenten in de gemeente Maastricht, vastgesteld door de minister van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk, bij beschikking van 19 november 1965, no. 111590; bijgewerkt tot 1-9-1990. Typeschrift, 164 pp., Tafelstraat 28: pp. 102-102 bis.

Misschien dat de dienst Erfgoed meer weet over het pand Tafelstraat 28? Het pand wordt ook genoemd in de gecomprimeerde Rijks Monumentenlijst van 1 januari 2000. (Jac van den Boogard en Servé Minis, Monumentengids Maastricht, p. 229: 'huis met lijstgevel en achterbouw').

[elletje]

Burgemeester

Citaat:
Oorspronkelijk geplaatst door Ingrid M.H. Evers
Wel meen ik te weten hoe de eigenaar aan het idee van die brouwerij komt: het wordt gesuggereerd in de genoemde monumentenlijst, overigens zonder nadere onderbouwing.

Dat er een brouwerij heeft gezeten lijkt me overduidelijk. SJEF wist zelfs de naam (De Vier Fonteinen) en eigenaar (Henricus Bemelmans) te melden. Dit heeft hij hoogstwaarschijnlijk gevonden op de website van het RHCL. Deze meldt:

"In het midden van de achttiende eeuw begon zich een nieuwe tendens af te tekenen, toen het bier als volksdrank voor het eerst ernstig bedreigd werd door andere dranken. Eeuwenlang was het hoge hoofdelijke bierverbruik de verklaring voor het grote aantal brouwerijen in de stad. Vele moesten nu sluiten en slechts enkele, waaronder de brouwerij van de uit Wyck afkomstige familie Bemelmans, konden zich redden. Een van de telgen Bemelmans, Henricus, bezat een brouwerij aan de Tafelstraat 619 [28] genaamd ‘De Vier Fonteinen’. In 1762 werd in de Sint Nicolaaskerk hun zoon Leonardus gedoopt. Deze trouwde in 1786 met Maria Gertrudis Nijst en in 1799 werd hun zoon Petrus geboren".


Voor de volledige post van SJEF, zie hier. Het stukje van het RHCL komt hier vandaan.

By the way, Breur: had jij niet een lijst met brouwerijen in Maastricht?

[elletje]

Ingrid M.H. Evers

kapittelschool Onze Lieve Vrouwekerkhof (nu 'OLVplein')
Citaat:
Oorspronkelijk geplaatst door burgemeester
... repetitieruimte voor de koorknapen van de Onze Lieve Vrouwebasiliek ... De ruimte zou gemaakt zijn in het begin van de 18de eeuw.

Volgens Haas lag de (zang)school steeds in de kapittelgebouwen, al is de precieze locatie niet altijd bekend. Wie echter de studie- en werkdag van de leerlingen overziet, begrijpt dat het ook niet anders kon. Vanwege de vele getijden die dagelijks moesten worden onderhouden, pendelden zij voortdurend heen en weer tussen het schoollokaal en de kerk.

Wie op het huidige Onze Lieve Vrouweplein voor de kerk staat, ziet links van de Merodekapel twee witgeschilderde panden. Het meest linkse pand leunt nu tegen Hotel Derlon aan, maar tot 1837 stond hier de St.-Nicolaaskerk. In de achttiende eeuw (en waarschijnlijk al veel eerder) waren deze huizen de dienstwoningen voor respectievelijk de rector of schoolmeester (links) en zijn ondergeschikte assistent, de zangleraar (rechts). In het linkerpand bevond zich op de begane grond het schoollokaal, links van de huidige voordeur. Via een achterdeur gaf dit vertrek toegang tot de kloostergang, 'zodat de kerk vanuit de school in een oogwenk te bereiken was'.

Literatuur:

J.A.K. Haas, Inventaris, 37-38.

[elletje]

Burgemeester

De familie Bemelmans moet het pand nog langer in bezit hebben gehad. Hendricus overleed in 1799; maar op de minuutplannen (ca. 1832) is er nog steeds een brouwerij (en ik meen een herberg, niet duidelijk leesbaar) aanwezig. Ik kan de naam van de goede man die de percelen dan in bezit heeft niet goed lezen, maar ontcijfer in ieder geval 'Leonard'. Dat moet dan de zoon zijn. Deze zou de brouwerij voortzetten en stierf in 1830.

Informatie over de genealogie van de Bemelmansjes: zie hier.

De percelen 798 tot en met 801 zijn in het bezit van 'Leonard' Bemelmans. Perceel 801 wordt aangeduid als 'Bierbrouwerij'. Dit perceel komt overeen met onze kapel.

Bron: www.watwaswaar.nl

[elletje]

Ingrid M.H. Evers

Bierbrouwerij De Vier Fonteinen
De familie Bemelmans zat, gezien de doop van een zoon in de Nicolaaskerk in 1762, waarschijnlijk al in dat jaar in de Tafelstraat. Heel veel eerder kan zij zich daar niet hebben gevestigd: Bemelmans wordt niet genoemd in een lijst van brouwers uit 1738.

Mijn Register van huisnummers vermeldt twee cryptische notities in verband met De Vier Fonteinen, nl. Journal de Limbourg, 4 juni 1841 en JdL 6 april 1845. Mogelijk gaat het om publieke verkoop van de panden? In elk geval zit de brouwerij dan nog steeds in het pand Tafelstraat 28.

Literatuur:

Ruud Philips, Mestreechs Aait, (Vierkant Maastricht, 1).

[elletje]

Burgemeester

Het pand is rond 1905 in het bezit van ene Pans. Hij was werkzaam bij de Staats Spoorwegen. Dit volgens mijn belastingboekje.

[elletje]

Ingrid M.H. Evers

Ter vergelijking wat plaatjes van zalen in middeleeuwse hospitalen. Kijk ook eens in deze diapresentatie, waarin twee vergelijkbare zalen staan afgebeeld.
Bijgevoegde afbeelding(e)

[elletje]

El Loco

Bedoel je met 'deze diapresentatie' de twee afgebeelde plaatjes, Ingrid? Of ontbreekt daar een link?

Niet geheel ter zake, maar bij die linker tekening zijn, behalve de gewelfbogen, ook zgn. 'standvinken' te zien, waarvan Maastricht 3 mooie exemplaren, afkomstig uit de refter van het Dominicanenklooster, ergens opgeslagen moet hebben liggen. Zie deze Archiefsprokkel.