Aankondiging

Sluiten
No announcement yet.

Jekerloop

Sluiten
X
 
  • Filter
  • Tijd
  • Tonen
Clear All
nieuwe berichten

  • Jekerloop

    De loop van de Jeker heeft mij al lang beziggehouden. Ik meen dat ik niet de enige ben, ik heb eens een gedicht gelezen dat handelde over de mysterieuze verschijning en verdwijning van de Jeker (vraag 1: kent iemand dit gedicht?).

    Onlangs was ik bij een kennis die zowat op de Jeker woont. Ik vertelde hem over mijn fascinatie; binnen twee seconden haalde hij een kaart tevoorschijn met de precieze Jekerloop. Hij meldde daarbij dat maar weinig mensen wisten dat de Jeker zich onder het conservatorium splitste in twee takken. In de bijlage heb ik zijn kaart zo goed mogelijk nagetekend.

    Ik heb deze tekening lange tijd voor waar gehouden, maar nu schijnt me toch iets niet te kloppen. De middelste tak -onder kleine en grote Looierstraat- bestaat volgens mij niet (meer). Geregeld heb ik verhalen gehoord dat de Jeker overkluisd is in de beide straten; ik vind hier echter geen enkele aanwijzing voor. De Jeker lijkt mij daar rond 1900 gedempt en niet overkluist.
    Ik ben zojuist maar eens voor de zekerheid gaan kijken bij het Pater Vincktorentje (waar volgens de kaart de ene Jekertak weer in de andere moet stromen). Er is daar geen tweede tak aan te treffen.

    Vraag (2): bestaat die middelste Jekertak nog wel?
    Last edited by Toller; 20 december 2014, 18:52.

  • #2
    Loop van de Jeker in Maastricht

    De loop van de jeker in Maastricht.

    Maastricht dankt zijn ontstaan en zijn naam, reeds sedert de Romeinse tijd, aan de Maas: het Mosa Trajectum, zijnde de noordelijkste Maasovergang tot ver in de negentiende eeuw.
    Hoewel de Jeker op zijn Maastrichts "d'n Eker", maar een klein snelstromend riviertje is, verleent het Maastricht zijn charme.
    Bovendien was het verkeer een belangrijk energiebron van zijn industrie.
    Het kronkelt elegant door, langs en soms onder de stad en tovert veel pittoreske plekjes en schilderachtige doorkijkjes.
    Soms sta je stil om in gedachten naar het steeds in kleine golfjes voorbij stromende water te kijken.

    De Jeker ontspringt in de moerassen bij Lens-Saint-Servais in de Belgische Haspengouw op 138 meter hoogte en mondt na 58 kilometer uit in de Maas te Maastricht op 45 meter Nieuw Amsterdams Peil.
    De oudste vermelding dateert uit 805 en de naam luidde toen Jacasa; de Waalse naam is nog steeds Jaar.
    In 927 blijkt de naam te zijn veranderd in Gerbac, waarin het Waalse Geer is te herkennen.
    In latijnse geschriften wordt hij rond 1100 aangeduid als Jecorde, waaruit de naam Jeker is ontstaan.

    Bij het welbekende Chateau Neercanne, het enige terrassenkasteel in Nederland, komt de Jeker ons land binnen.
    In de onmiddellijke nabijheid benutten voorheen zowel de Prinsbisschop van Luik op de Sint Pieterse oever als de Hertog van Brabant op de Vroenhovense oever de waterkracht van het snel stromende riviertje.
    In Nekum ontstonden zo twee watermolens.
    Van de Luikse molen is alleen nog maar een monumentale poort over; die overigens pas dateert uit het begin van de achttiende eeuw.
    De Brabantse molen is nog als industriemolen in gebruik gebleven tot ongeveer 1930, waarna ze werd ontmanteld.
    Thans doet deze dienst als woonhuis.
    Voorbij Nekum stroomt de Jeker in het dal, tussen enerzijds de Louwberg met de wijnberg van de Apostelhoeve en aan de andere zijde de Sint Pietersberg.
    Dit is een van de lieflijkste dalen in Zuid-Limburg, zoals reeds Henric van Veldeke dichtte in de Legende van Sint Servaas van omstreeks 1165.
    Hierin beschrijft hij hoe Sint Servaas van Tongeren vluchtte naar "...Tricht":

    "In einen dal scoon ende licht,
    Effen ende waalgedaan,
    Daar twee water t'samen gaan,
    Ein groot ende ein cleine,
    Dat's die Jeker ende die Mase".

    In dit deel van het Jekerdal ligt ook de Sint Servatiusbron, die volgens de legende zou zijn ontstaan op de plaats waar Sint Servaas rustte op zijn vlucht.
    Helaas is de bron reeds sedert enige tientallen jaren vrijwel geheel uitgedroogd.
    De Jeker komt bij de waterpoort "De Reek", die onderdeel uitmaakte van de tweede omwalling uit 1297, de vesting Maastricht binnen.
    Bij een belegering konden de door twee rondelen beschutte sluizen worden gesloten, waardoor een groot gebied kon worden geïnundeerd.
    Voor de Reek splitst de Jeker zich in tweeën.
    Een deel stroomt door de waterpoort de stad binnen.
    Deze tak splitst zich weer in een middentak en een noordelijke tak.
    De middentak stroomt door de Grote en Kleine Looiersstraat.
    Deze tak is thans overkluisd en voor een deel als riool in gebruik.
    Vroeger oefenden de luurders (leerlooiers) hier aan het stromende water hun ambacht uit, vandaar de Maastrichtse straatnamen "Groete en Kleine Luurestraat".
    Voorts loopt hij onder de Sint Pieterstraat door en komt thans tevoorschijn bij het Pater Vinktorentje, waar hij samenstroomt met de noordelijke tak.
    Deze noordelijke tak stroomt door de Bonnefanten en onder het Huis op de Jeker door.
    Bij de Looiersgracht gaat hij met een mooie ronde boog onder de straat en de eerste omwalling uit 1229 door en stroomt de oude stad binnen.
    Bij de Verwerhoek is hij even zichtbaar en verdwijnt dan weer tussen de achtergevels van de huizen in de oude kern van Maastricht, om, zoals reeds vermeld bij het Pater Vinktorentje de middentak op te nemen.
    Het andere deel van de Jeker, de zuidelijke tak, loopt langs de buitenkant van de tweede omwalling.
    Hij stroomt bij het Molenpoortje onder de vestingwal door langs de niet meer in gebruik zijnde stadsgraanmolen, de Leeuwenmolen, ook wel genoemd de Molen van Cleemens.
    Voorts stroomt hij langs de in feite geheel verdwenen volmolen in de Begijnenstraat waar hij bij het Pesthuis en Helpoort samenvloeit met de delen, die door de stad stromen en gezamenlijk uitmonden in de Maas.

    Bronvermelding:
    Tekst van onbekende herkomst
    .


    Stroomgebied Jeker 1673.



    Stroomgebied Jeker rond 1885.



    Stroomgebied Jeker 2007.
    Last edited by SJEF †; 7 mei 2010, 19:20. Reden: toevoeging afbeeldingen
    Historie is niet alleen het weergeven van de as, maar ook het doorgeven van het vuur.
    Thomas More

    Opmerking


    • #3
      Oorspronkelijk geplaatst door SJEF Bekijk bericht
      Deze tak is thans overkluisd en voor een deel als riool in gebruik.
      Vroeger oefenden de luurders (leerlooiers) hier aan het stromende water hun ambacht uit, vandaar de Maastrichtse straatnamen "Groete en Kleine Luurestraat".
      Voorts loopt hij onder de Sint Pieterstraat door en komt thans tevoorschijn bij het Pater Vinktorentje, waar hij samenstroomt met de noordelijke tak.

      Ja, Sjef, dat kin waal zoe zeen, maar bij het Pater Vincktorentje zie ik toch maar echt een tak, en geen twee. I want proof!

      Opmerking


      • #4
        Oorspronkelijk geplaatst door burgemeester Bekijk bericht
        Ja, Sjef, dat kin waal zoe zeen, maar bij het Pater Vincktorentje zie ik toch maar echt een tak, en geen twee. I want proof!
        Zie de zojuist toegevoegde drie afbeeldingen.
        Historie is niet alleen het weergeven van de as, maar ook het doorgeven van het vuur.
        Thomas More

        Opmerking


        • #5
          Die eerste twee afbeeldingen bewijzen natuurlijk niets, want die zijn van voor 1897. De laatste weet ik niet.... Hier worden alleen maar bovengrondse gedeelten weergegeven.

          Ben je nu van mening dat die middelste tak bestaat of niet?

          Opmerking


          • #6
            De vraag is dus of de middelste Jekertak eind 19e eeuw is gedempt of overkluisd. Een quick search op internet levert op dat de meeste sites uitgaan van demping. Zicht op Maastricht is niet helemaal duidelijk:
            1890-1895 Herhaalde overstromingen van de Jeker. Deze keer werd de roep om maatregelen gehonoreerd met plannen voor het verleggen en overkluizen van Jekertakken.
            1897-1899 Middelste Jekertak gedempt, die door de Kleine en Grote Looiersstraat en Begijnenstraat liep.
            1900 De Jeker wordt verder gereguleerd. De zuidelijke tak wordt verlegd langs de vestingmuur, de tweede ommuring.
            Maar terwijl ik dit schrijf, komt SJEF met nieuwe informatie en nu lees ik in de door SJEF geplaatste PDF:
            Dan is er nog een derde tak, de middentak. Deze stroomt in een rioolbuis onder de Grote Looierstraat en wordt ook wel de Gedempte Jeker genoemd. (...) Deze middentak is gedempt. Onder de Grote Looierstraat loopt nu ondergronds alleen een rioolbuis. Via een sluis onder het Conservatorium is er wel nog een verbinding tussen de Jeker en die buis. Bij hoog water kan de sluis open worden gezet en stroomt de Jeker weer zij het onder de grond door de Grote en Kleine Looierstraat.
            Dit lijkt me vrij duidelijk, maar als we het zeker willen weten, zal er toch iemand wat archiefwerk moeten verrichten. Het endgültige antwoord moet in de notulen van de gemeenteraad vrij eenvoudig terug te vinden zijn.

            Opmerking


            • #7
              Oorspronkelijk geplaatst door El Loco Bekijk bericht
              Dit lijkt me vrij duidelijk, maar als we het zeker willen weten, zal er toch iemand wat archiefwerk moeten verrichten. Het endgültige antwoord moet in de notulen van de gemeenteraad vrij eenvoudig terug te vinden zijn.
              Nou ja, een stukje empirisch toetsen kan ook geen kwaad. Ben er net maar even gewapend met de fotocamera erop uit getrokken.

              Twee foto`s heb ik bijgevoegd. Op foto 1 zijn wat deksels te zien. Ik vermoed dat deze van die rioolbuis zijn. Lijkt mij in ieder geval logisch.

              Foto 2 heb ik gemaakt op de plaats waar de middelste Jekertak in de noordelijke zou moeten vloeien (net naast het Pater Vincktorentje. Uiterst links op de foto is nog net de waterpoort (reek) te zien). Bemerk de dichtgemaakte boog links. Ik neem aan dat dit de plek is waar voor 1897 de twee takken samenkwamen.

              Conclusie: ik denk dat de rioleringshypothese klopt. Het is dus daadwerkelijk uitgelopen op riooljournalistiek.
              Bestanden bijvoegen

              Opmerking


              • #8
                De loop van de Jeker

                De Jeker is een lastig onderwerp. Zonder de pretentie te hebben hier helemaal juist en volledig te zijn, kan ik er het volgende over vertellen:

                De Jeker komt uit België, ontmoet tegenwoordig aan de Prinsbisschopssingel zijn eerste Maastrichtse obstakel (brug) en heeft veel zijn oorspronkelijke stroombed behouden.
                In de vroege middeleeuwen vormde de Jeker een delta die zich uitstrekte tot aan de noordkant van het Vrijthof. De loop van de Jeker is in Maastricht bepaald door een vóór 1229 gegraven molentocht of molenbeek met drie hoofdtakken. Een molentocht is een van de hoofdstroom afgeleid kanaal dat het rad van watermolens aandrijft en dat daarna weer terug stroomt in de hoofdstroom. Soms is zo’n molentocht slechts enkele tientallen meters lang (een afgeleide van de afleiding), zoals goed te zien is bij de huidige Leeuwemolen (de vroegere molens van Clemens), soms wordt de gehele afleiding (de omgeleide riviertak) als molenbeek gezien.

                De Jeker kwam (en komt) op twee plaatsen de ommuurde stad binnen, namelijk via Waterpoort De Reek en verder oostelijk via een niet nader geduid waterpoortje bij het Huis met de Klok (vml. politiepost) aan de Sint Pieterspoort. Beide waterpoorten bevinden zich in de tweede (buitenste) stadsmuur, maar ook in de eerste (binnenste) muur bevonden zich waterpoorten. Een daarvan resteert nog op de Ezelmarkt.

                Het is lastig de al dan niet kunstmatige rivierarmen uit elkaar te houden. Ik behandel hieronder de drie hoofdtakken, die ik voor het gemak geheel nieuwe namen heb gegeven. Omschrijvingen als 'noordelijke', 'middelste' en 'zuidelijke' tak leiden namelijk met hun diverse splitsingen tot teveel verwarring. Ik onderken drie takken:
                1. de Vrijthoftak, de meest noordelijke tak, waarschijnlijk een afsplitsing van de Reektak en mogelijk al gedempt nog voordat waterpoort De Reek een feit was;
                2. de Reektak, de middentak die via waterpoort De Reek de stad binnenstroomt en zich splitste in twee armen, waarvan er nu nog één over is;
                3. de Vestingtak, de zuidelijke hoofdstroom die langs de buitenzijde van de stadsmuur richting Maas stroomt en zich eveneens splitst in twee armen, waarvan er een bij de Pietersbrug de stad in stroomt..

                Ad 1. De Vrijthoftak, de meest noordelijke arm van de Jeker, reikte tot de noordzijde van het Vrijthof. Hij is heel vroeg gedempt, maar was medeverantwoordelijk voor de huidige vorm van het plein. Omdat het daar zo’n drassig gebied was, werd de Romeinse weg er aan de noordzijde eromheen geleid (nu het straatgedeelte voor het Theater aan het Vrijthof).

                Ad 2. De Reektak. Dit is de middelste tak, die via Waterpoort De Reek de stad binnenkomt; zij splitste zich tenminste een keer:
                2.1 Reektak (middentak) nr. 1: bediende molens en bedrijven die gelegen waren aan de Heksenhoek en de Bonnefantenstraat (lakenproductie!) en kwam vervolgens de eerste omwalling binnen via de waterpoort op de Ezelmarkt. Vandaar ging het langs de achtertuinen van de huizen aan de Lenculenstraat en de Kleine Looiersgracht verder naar de Tafelstraat, de achterzijde van de Bisschopsmolen aan de Stenenbrug naar de Ridderstraat en zo verder. Die tak bestaat nog steeds.
                2.2 Reektak (middentak) nr. 2 stroomde vanaf de voormalige Weyermolen (huidige hoek Heksenstraat/Bonnefantenstraat: conservatorium/museum) richting Grote Looiersstraat, Kleine Looiersstraat en vervolgens onder de Sint Pieterstraat door naar de Begijnenstraat, de Pater Vinktoren en het oude slachthuis naar de 'bloodbak'. Deze tweede tak is in 1897 gedempt en wel over het gehele tracee vanaf het Grauwzustersklooster tot aan het oude slachthuis. Zij werd dus niet overkluisd, zoals ondanks herhaalde correctie nog steeds vaak wordt beweerd. In de Grote Looiersstraat werd de rivierbedding in het midden van de straat dichtgegooid, evenals in de Kleine Looiersstraat, waar hij aan de oostelijke zijde van de straat liep. Om de rioleringsfunctie van de Jeker op te vangen werd aan beide zijden van de straat een regulier riool gelegd.

                Ad 3. Dan is er nog de Vestingtak. Deze tak liep ten zuiden van de stad langs de stadsmuur en had een taak in de verdediging van de stad. Het was waarschijnlijk ook de hoofdstroom van de Jeker. Hij liep na de afsplitsing bij Waterpoort De Reek (Vrijthof- en Reektakken) langs de buitenzijde van de stadsmuur naar de Maas. Ook deze arm splitst zich op in twee takken:
                3.1 Vestingtak nr. 1 komt de stad binnen door het waterpoortje bij de Pietersbrug achter het Huis met de Klok, als molentocht voor de molens van Clemens. Deze korte aftakking is niet modern; ze is bv. te zien op foto’s van de St.-Pieterspoort uit 1868/69. Momenteel loopt deze eerste zuidtak verder langs de Molenhof, heeft nu in het park een sluisje met vistrap en stroomt uiteindelijk samen met de zuidelijke Vestingtak nr. 2.
                3.2 Vestingtak nr. 2 liep/loopt vanaf Waterpoort De Reek langs de buitenzijde van de stadsmuur richting Maas en nu betekent dat: geheel door het park. Deze tak is waarschijnlijk de hoofdstroom en deed lange tijd dienst als onderdeel van de stadsverdediging. Een groot deel van onder meer het huidige Villapark tot aan de Glacisweg werd tijdens het ancien regime in oorlogstijd met Jekerwater onder water gezet (geïnundeerd), zodat de stadmuren minder gemakkelijk konden worden bestormd en beklommen.

                De Cunette.
                Een deel van het Jekerwater werd in oorlogstijd afgeleid naar het westen. Het vulde de diepe gracht voor de stadsmuur (cunette), vanaf de Sint Pieterspoort via Tongerse Poort, Brusselse Poort en Lindenkruispoort naar de Boschpoort, waar de door de Maas gevoede stadsgracht vaak droogviel. Door het hoogteverschil waren er echter ook met het Jekerwater problemen. Tijdens de Franse bezetting van 1673-1678 werd onder leiding van de Franse ingenieur Vauban de cunette tussen Tongerse Poort en Lindenkruispoort omgebouwd tot een 1.165 meter lang ondergronds kanaal, ca. 1,1 m breed en 1,7 m hoog: het zogenaamde Jekerkanaal, dat nog steeds bestaat. Voor zover bekend werd het voor het laatst betreden tijdens de Tweede Wereldoorlog, bij een onderzoek naar bruikbare ondergrondse schuilgelegenheden (1943; oordeel: ongeschikt).

                De Vestingtak buiten de stadsmuur (nr. 3.2) is enige malen verlegd. Momenteel loopt hij vanaf De Reek tot aan de Pietersbrug direct onder de muur langs; eerder lag hij wat meer het veld (het park) in, zodat zich een soort berm bevond tussen rivier en muur.

                De uitmonding
                De vermoedelijke hoofdstroom (Vestingtak nr. 2) liep oorspronkelijk buiten de stadsmuur in de Maas, maar dat veranderde bij de aanleg van het Kanaal Luik-Maastricht in het begin van de negentiende eeuw. De Jeker dook toen buiten de Helpoort (eerste stadsmuur), maar binnen de tweede, tussen Jekertoren en Onze Lieve Vrouwewal via een duiker onder het kanaal door (‘verrijkt’ met het slachtafval in de ‘bloodbak’), en werd vervolgens parallel en ten oosten daarvan verlegd naar het noorden. Door de nieuwe uitmonding hoopte men de door sediment veroorzaakte verlanding van het Bat (de toenmalige aanlegplaats in de Maas) tegen te gaan. Bij de aanleg van de Maasboulevard in het derde kwart van de twintigste eeuw is de stroom verlegd in de richting van de oorspronkelijke, meer zuidelijke uitmonding. Wie na een paar dagen stevige regenval vanuit – bijvoorbeeld – het Centre Céramique kijkt naar die uitmonding, kan aan de kleur van het water zien hoeveel sediment de Jeker afvoert naar de Maas. Een bijzondere ervaring.

                Begijnenstraat
                Resteert het ‘mysterie van de Begijnenstraat’. Ooit heeft de Jeker daar zowel langs de muur, dus langs Pater Vinktoren en de muur naar de Helpoort gelopen (hetgeen de uitgebouwde toiletten verklaart), als door het voorterrrein. Twee Jekerarmen, met twee bruggen in het wegdek van de Begijnenstraat. Welke twee waren dat? Waarschijnlijk de gedempte Reektak (nr. 2) en Vestingtak nr. 1, maar zeker weet ik dat nu niet.
                Te eniger tijd is de Jeker daar teruggebracht tot één stroombed met één brug, zoals we de situatie nu nog kennen. Later ontstonden stroomafwaarts nog andere bruggetjes. Wanneer de veranderingen precies zijn doorgevoerd, kan ik niet zeggen. Feit is dat de werkzaamheden in de Begijnenstraat te zien zijn op oude prentbriefkaarten en dat betekent eind negentiende, begin twintigste eeuw. Mogelijk is het gebeurd toen de Reektak nr. 2 werd gedempt?

                Kommen
                Een geval apart zijn ook de Kommen, waar ooit ten behoeve van de aanleg van de tramlijn naar België de bedding van de Jeker werd verlegd. Wat dat precies inhield, is mij onbekend.

                Bronnen: onder meer de HEM en de daar vermeldde literatuur. Belangrijk in deze: H.R. van Ommeren, Een middeleeuwse kanalisatie in het stroombed van de Jeker, in: Campus Liber, bundel opstellen over de geschiedenis van Maastricht, aangeboden aan mr.dr. H.H.E. Wouters…, Maastricht 1982 (Werken LGOG, nr.8 ) pp. 115-128.
                Last edited by Ingrid M.H.Evers; 2 juli 2013, 01:09. Reden: correcties en aanvullingen

                Opmerking


                • #9
                  Mooi overzicht, Ingrid. De Zeeuwse delta is er niets bij!

                  Is er iets meer bekend over de loop van de Vrijthoftak? Het staat mij bij dat Titus Panhuysen bij de Mabro-opgraving aan het O.L.Vrouweplein rivierafzettingen tegenkwam, maar ik kan dat nu even niet natrekken.

                  Opmerking


                  • #10
                    Ik kan er zo gauw niets over vinden en kan er ook niet meer tijd aan besteden, El Loco. Van Ommeren gaat vooral uitgebreid in op de middentak (de Reektak), die te enigertijd zelfs uit drie waterlopen bestond. Maar dat voert hier allemaal te ver. Dat verhaal over het Mabro-terrein staat mogelijk in Maastricht staat op zijn verleden?
                    Last edited by Ingrid M.H.Evers; 8 mei 2010, 00:18.

                    Opmerking


                    • #11
                      Inderdaad, Ingrid, in dat boekje staat het volgende te lezen (over de Mabro-opgraving, 1981-1982):
                      In de Romeinse periode was wonen hier niet mogelijk. (...) In de zuidwesthoek van de laatste opgravingsput werd een stroomgeul van de Jeker geraakt, die laat in de 3e eeuw is verzand en daarna gedempt. In de 4e eeuw blijft de invloed van de Jeker merkbaar, en het is niet onmogelijk dat de demping van de oude Jekertak te maken heeft gehad met de aanleg van de castellumgracht. (...) Afdamming van de stroomgeul leidde het water in de gracht.
                      Bron: Maastricht staat op zijn verleden, Titus A.S.M. Panhuysen. Maastricht, 1984, p.69.
                      Het aftakken van de Jeker, om op die manier een verdedigingsgracht te laten ontstaan, was dus niet nieuw in de Middeleeuwen. De Romeinen deden het ons voor.

                      Opmerking


                      • #12
                        Middentak Jeker: gedempt of overkluisd?

                        Oorspronkelijk geplaatst door El Loco Bekijk bericht
                        De vraag is dus of de middelste Jekertak eind 19e eeuw is gedempt of overkluisd. Een quick search op internet levert op dat de meeste sites uitgaan van demping. Zicht op Maastricht is niet helemaal duidelijk:

                        Maar terwijl ik dit schrijf, komt SJEF met nieuwe informatie en nu lees ik in de door SJEF geplaatste PDF:

                        Dit lijkt me vrij duidelijk, maar als we het zeker willen weten, zal er toch iemand wat archiefwerk moeten verrichten. Het endgültige antwoord moet in de notulen van de gemeenteraad vrij eenvoudig terug te vinden zijn.
                        Vandaag, 2 december 2014, zijn werkzaamheden aan het riool gaande. Het personeel gaf desgevraagd te kennen dat de deksels in de Grote Looiersstraat in feite mangaten zijn naar een ondergrondse gang met stahoogte, waardoor men onder de Looierstraten door kan lopen. De middentak van de Jeker is dus feitelijk niet gedempt, maar overkluizen noem je dit nu ook weer niet. Als het juist is dat (in noodgevallen?) de middentak in werking gezet kan worden komt overkluizen toch veel dichter bij de waarheid.

                        Opmerking


                        • #13
                          Interessant, Theo!

                          Maar waar is dan de uitgang van die manshoge tunnel?

                          Opmerking


                          • #14
                            Jekerloop

                            Het is al genoemd H Google.
                            Zie ook deze websites
                            http://natuurcultuur.nl/download?type=document&docid=493698Jeker

                            Herman

                            Opmerking

                            Bezig...
                            X