Verdwenen kapel: de (Grote) Heilige Geestkapel

[Ingrid M.H.Evers]

Nog wat verdwenen alternatiefjes naast de St.-Joriskapel: de St.-Amorskapel, Maria Minor, Vincentius, Hilarius, St.-Servaashospitaal, om er een paar te noemen.

[El Loco]

En nu op naar de Tempeliers

We kunnen ook nog eerst de buren ter linkerzijde onder handen nemen: de Sint-Joriskapel. Moet nog wat moed verzamelen om met die Tempeliers aan te komen!

[burgemeester]

Goede vondst, Loco!

Past inderdaad allemaal heel aardig.

[Ingrid M.H.Evers]

Loco, wat een mooie vondst weer. Ik vind het best een mogelijke weergave van de situatie.

De dakruiter komt in elk geval overeen met het aangekondigde herstel van 'het torentje', zoals hierboven aangegeven voor het jaar 1773. En het poortje links zou best eens de toegang tot de gang tussen Grote Staat en Heilige Geeststraat kunnen zijn. De steunberen zouden verklaard kunnen worden uit de restauratie van de gevel in die zelfde jaren. En wat betreft de raamverdeling klopt de gevel ook met de vermoedelijke breedte van het pand.

Wat mij betreft is dit een winner. Met alle feilen: waar zouden we zijn zonder Philippe van Gulpen?

[El Loco]

Dit draadje is natuurlijk niet compleet zonder een tekening van Philippus van Gulpen, waarbij dan wel weer moet worden aangetekend, dat Van Gulpen de kapel zelf niet meer in deze staat gekend kan hebben. Aangezien we niet weten wat Van Gulpen's bronnen waren en we al een paar keer eerder door hem op een verkeerd spoor gezet zijn, durf ik ook niet te zeggen hoe serieus dit genomen moet worden.

Bron: www.rhcl.nl

[Ingrid M.H.Evers]

uiterlijk kapel

Ik heb nog eens even gekeken naar dat gotisch raam en de lengte van de dakkap. Ik schat dat de kapel aan de Sint Jorisstraat / Grote Staat in de gevel ruimte had voor vijf van zulke ramen. Daar moet ook een ingang hebben gelegen. Afhankelijk van de vraag hoe groot die was, paste hij bij die vijf ramen, of het waren er maar vier.

Ook aan de kant van de H. Geest moet er een ingang zijn geweest, via het pleintje achter de deur links op de Simaysfoto. Het lijkt mij dat de kapel oorspronkelijk heeft vrijgestaan, maar dat hij in later eeuwen al snel aan de noordwestelijke zijde voor de helft of meer is ingebouwd. Op de plattegrond van Lacher d'Aubancourt (1748 ) is dat reeds te zien. Waarschijnlijk wilde men hem vanaf de H. Geeststraat bereikbaar houden en is daarom het binnenplaatsje (waar een toegang lag?) bij de noordoostelijke gevel gehandhaafd. Aan deze zijde moeten tot aan de Franse Tijd tenminste twee gotische ramen hebben gezeten.

[Ingrid M.H.Evers]

Bij tijd en wijle probeer ik de website waar ik dat vandaan had nog wel eens op te sporen omdat Ingrid me daar om vroeg, maar ik heb 't nooit meer kunnen vinden.

Spijtig, olijfje, want dat diorama interesseert me. Dank voor het zoeken, maar ik denk dat je het verder maar moet vergeten. Er vallen dagelijks sites van het Net (een reden voor de komst van de stichting MO) en ik denk dat de door jou gezochte 'lijst van bewoners' daar het slachtoffer van is geworden. Wat er niet (meer) is, kun je niet vinden.

[Ingrid M.H.Evers]

En de steeg kwam dan in de H. Geeststraat uit ter hoogte van de houten deur-zonder-dicht-bovenlicht rechts op de foto van Simays. Duidelijk is - ook van de kadasterkaart - dat de doorgang links op de Simaysfoto toegang gaf tot een binnenplaatsje dat bij het huis in de Grote Staat hoorde.

[El Loco]

En jammer dat zo'n mooi huis in de Grote Staat verdwenen is, maar ach, het zou nu veel te laag geweest zijn voor de straatwand.

Wellicht gaf de linkerpoort toegang tot de (geprivatiseerde) doorgang naar de H. Geeststeeg.

[Ingrid M.H.Evers]

Het perceeltje zonder nummer ten linker zijde van perceel 1166 lijkt dan de meest aangewezen plaats voor de gang.Bron: www.watwaswaar.nl

Geweldig, burgemeester. Dat ongenummerde perceel is duidelijk de doorgang, die dus aan de westelijke zijde van de voormalige kapel lag.

@ El Loco: dank voor de foto's, maar wat een rommeltje daar in de H. Geest. En jammer dat zo'n mooi huis in de Grote Staat verdwenen is, maar ach, het zou nu veel te laag geweest zijn voor de straatwand. Zie ik het goed dat het links naastgelegen pand in later jaren een (halve) verdieping verhoogd is?

[El Loco]

En voor de volledigheid ook maar even de Bing-opnamen van het gebied:





Duidelijk is, als we bovenstaande Bing-foto's bekijken, dat we op de plek van de Heilige Geestkapel niet meer hoeven te speuren naar overblijfselen van de kapel; het hele blok tussen de Heilige Geeststeeg en de Grote Staat bestaat uit relatieve nieuwbouw. Ik meende nog even op de linkerfoto hierboven de contouren van het koor van de kapel te ontwaren, maar dat blijkt een schaduw van een naburige gevel te zijn...

Op http://beeldbank.cultureelerfgoed.nl kwam ik onderstaande foto (de linker) tegen. Misschien is dit nog het pand uit 1803, dat de H. Geestkapel verving. Aan de gevel hangt een plakaat, dat ik na vergroting niet helemaal kon ontcijferen, maar waarop lijkt te worden aangekondigd: Openbare Verkooping(?) Twee Handelshuizen. Groote Staat No 26(?) en No 28(?). Ruim 10 jaar later blijkt het pand vervangen te zijn door het huidige winkelpand uit ±1930. Vreemd genoeg wordt de bijzondere expressionistische baksteengevel van het voormalige pand Wolf & Herzdahl in de Architectuurgids Maastricht 1895-1995 niet beschreven.


Links: Grote Staat 26-28 in 1918. Midden: huidige pand uit ±1930 (pui modern). Rechts: detail

[burgemeester]

Deze mag dan ook niet ontbreken. Minuutplan ca. 1832.



De percelen 1165 en 1166 waren in het bezit van Visschers (zal dezelfde zijn als de Vissers die Ingrid noemt). En, als ik het goed lees, was de man bankier.

Het perceeltje zonder nummer ten linker zijde van perceel 1166 lijkt dan de meest aangewezen plaats voor de gang.

Bron: www.watwaswaar.nl

[Ingrid M.H.Evers]

De Heilige Geeststraat

Tot ‘circa 1870’ was de Heilige Geeststraat een doorlopende straat die vanaf de Markt langs de Heilige Geestkapel uitmondde in de Sint Jorisstraat (Grote Staat). Het laatste stuk van die verbinding was in de negentiende eeuw verworden tot ‘een lange duistere gang’. Dat goldt waarschijnlijk ook al in de achttiende eeuw, want op de hierboven geplaatste plattegrond van Larcher d'Aubancourt is hij niet ingetekend. Onduidelijk blijft waar hij dan liep, linksom of rechtsom lang de kapel.

Op geen enkele tot nu toe gevonden plattegrond (tot ca. 1800) is van een ‘gang’ iets te zien. Maar in bovengenoemd Register van huisnummers... ontbreekt tot 1855 een perceelnummer tussen nr. 704 en nr. 706. Dat laatste nummer (706) correspondeert met de locatie in de Franse Tijd van de Heilige Geestkapel. Het lijkt logisch het ontbrekende nummer 705 als de ‘gang’ aan te merken. In 1855 wordt nummer '705' definitief overgeslagen in de toen doorgevoerde omnummering van huisadressen. Dat hoeft echter niet te betekenen dat de gang toen verdwenen was. Het kan er mee te maken hebben gehad dat op basis van het inmiddels ingevoerde kadaster de huisnummering werd losgekoppeld van de percelen. Voorheen gold naar ik meen het huisnummer tevens voor het perceel, nu staat dat er los van. Misschien dat de vroegste kadasterkaarten nog iets opleveren. Tenslotte zou de verbinding hebben bestaan tot 'ca. 1870'.

In de negentiende eeuw was de Heilige Geeststraat praktisch gezien dus nog lang een nèt niet doodlopende steeg. De hoofdingang lag – zoals van den beginne – aan de zijde van de Markt. Bewoning was er weinig. Na de Franse Tijd resteerden nog slechts zeven armenhuisjes. Van najaar 1846 tot het voorjaar van 1919 had in het winterseizoen Momus Soepkokerij aan de oostzijde van de straat haar domicilie. Ook zou te eniger tijd ene Arn. Schaepkens-Ryckelen in de H. Geeststraat zijn smidse hebben gehad. (Hij woonde aan de Markt). De rest van het straatje bestond uit de achteruitgangen van panden in de omringende straten.

[Ingrid M.H.Evers]

De Heilige Geestkapel in later eeuwen

Voor de (bouw)geschiedenis van de kapel zijn er schaarse gegevens uit de achttiende en negentiende eeuw waarvan de betekenis niet altijd eenduidig is:

1731: in de kapel zullen voortaan niet alleen katholieken mogen kerken, maar ook de calvinistische Schotten die deel uitmaken van het garnizoen (simultaneum).
1773: het 'torentje' en 'de gevel' worden afgebroken c.q. gerestaureerd.
1774: de kapel wordt herbouwd.

1796: na de nationalisatie van de kerkelijke goederen en stichtingen door het republikeins-Franse bewind wordt de kapel ingericht als cichoreifabriek, een van vele. Door de Engelse blokkade voor de kusten stagneert namelijk de aanvoer van koffie; vandaar dat er in Maastricht een bloeiende surrogaatindustrie ontstaat.

1803: in dit jaar wordt de kapel vervangen door een particulier woonhuis, waarvan de erfpacht ligt in handen van het Bureau de Bienfaissance (na 1815: Burgerlijk Armbestuur [BA]). De foto van Simays in aanmerking genomen mag men concluderen, dat de achtergevel van dat pand bestond uit de in 1919 nog zichtbare noordelijke gevel van de voormalige kapel.

Het pand wordt na 1815 door het BA in ‘ijzeren toust’ gegeven tot 1897. Achtereenvolgens wordt het bewoond door de families Damen, Visser(s) en A.J. Thijs. Het telefoonboek van 1915 geeft aan dat ene J.A. (!) Thijs een winkel in koloniale waren drijft op het adres Grote Staat 26. Dat huisnummer correspondeert met het Register van huisnummers te Maastricht, dat bij nr. 26 stelt: 'voorheen kapel van de H. Geest'.

Verdere bronnen:

- P.J.H. Ubachs en I.M.H. Evers, Historische Encyclopedie Maastricht [HEM], Zutphen 2005.
- Jules Schaepkens van Riempst, Het oude Tricht (1908 ), pp. 113-125 en 133-135, passim. NB. De paginering van de gebruikte overdruk wijkt af van de oorspronkelijke uitgave in de Publications/PSHAL. Zie ook de literatuuropgave in de HEM.

[Ingrid M.H.Evers]

De ligging van de Heilige Geestkapel

Omstreeks 1280 wordt voor het eerst melding gedaan van een Heilige Geestkapel. Zij hoorde bij een liefdadige fundatie (stichting), die bedoeld was tot ondersteuning van de stedelijke armen en behoeftigen. Aanvankelijk beperkte zich dat tot het op bepaalde dagen uitdelen van brood (‘micken’) en van brandhout in de winter, maar in later eeuwen bouwde men ook stadsarmenhuisjes. Die stonden niet alleen in de H. Geeststraat, maar ook aan de binnenzijde van de eerste stadsmuur in het Lang en Kort Grachtje en elders. De fundatie was redelijk welvarend, mede omdat zij werd beheerd door door de ambachten uit hun midden gekozen Heilige Geestmeesters. Na 1580 zijn het schepenen en gesworenen die hiervoor gekozen worden. De fundatie ontving jaarlijks inkomsten uit de revenuen van door de stad opgelegde boeten.

Waar de dertiende-eeuwse kapel precies gelegen was, is niet bekend. Men krijgt echter de indruk dat hij – zoals Theo Bakker hierboven al suggereerde - altijd aan het einde van de H. Geeststraat heeft gelegen, langs de toenmalige Sint Jorisstraat (nu Grote Staat). Een akte uit 1379 vermeldt namelijk het huis van ene Servaes de Pietersheim, ook genoemd Vaes van den Heyligengheist, dat in de Sint Jorisstraat lag ‘tegenover de Heilige Geest’.

Men zou kunnen denken dat met ‘tegenover de Heilige Geest’ misschien het straatje werd bedoeld, niet de kapel. Maar in 1422 lag ‘in de Sint Goerysstraet’ een huis met de naam ‘Ten Tumeler’. Het lag op de hoek van ‘de nuwestraet, gaende ter hallen wart’ [de Nieuwstraat, lopende in de richting van de Lakenhal op de Markt] en grensde aan de andere zijde aan het huis van de harnasmaker Henric van Haesdael. Van Haesdael zelf reinde weer aan de kapel.

Op de plattegrond van Bellomonte (1581) is de H. Geestkapel afgebeeld als gelegen aan de noordzijde van de huidige Grote Staat, tussen Nieuwstraat (r) en Spilstraat (l) (zie hieronder). Als we de tekening mogen geloven staat er inmiddels een forse kapel, die een bouwlaag hoger is dan de haast aanpalende, tussen de huidige Dominicanerkerkstraat en Spilstraat gelegen wijkkapel van Sint Joris. De bedoelde huizen zijn op deze plattegrond verdwenen; de kapel vormt direct het 'hoekhuis' van de Nieuwstraat. Dik honderd jaar eerder (1471) was de kapel opengesteld voor het publiek. Men kon er mis horen en aan zijn zondagsplicht voldoen. Misschien heeft dit ertoe geleid dat het gebouw werd vergroot. Maar hierover ontbreekt elk gegeven.



Was die kapel dus wel zo groot als ingetekend op de plattegrond van Bellomonte (1581)? Op de achttiende-eeuwse en veel betrouwbaarder plattegrond van Larcher d'Aubancourt (1748, zie hieronder) is de Heilige Geestkapel ingetekend tussen de huizen van de straatwand, met aan de zijde van de Nieuwstraat twee huizen. En dat wijst er op dat zij waarschijnlijk nooit hoekhuis aan de Nieuwstraat geweest. Ik kan me tenminste niet voorstellen dat die kapel eerst met twee huizen is vergroot, en daarna weer met twee huizen verkleind zou zijn, zonder dat dat in de plaatselijke geschiedschrijving enig spoor zou hebben achtergelaten.





Literatuur:

- P.J.H. Ubachs en I.M.H. Evers, Historische Encyclopedie Maastricht [HEM], Zutphen 2005.
- Jules Schaepkens van Riempst, Het oude Tricht (1908 ), pp. 113-125 en 133-135, passim. NB. De paginering van de gebruikte overdruk wijkt af van de oorspronkelijke uitgave in de Publications/PSHAL. Zie ook de literatuuropgave in de HEM.