Verdwenen kapel: de (Grote) Heilige Geestkapel

[Ingrid M.H.Evers]

Andere bronnen dan de HEM noemen het jaartal 1639; dat had te maken met het feit dat de Jezuieten - met de Minderbroeders - weigerden de eed van trouw aan de Staatse regering af te leggen en de stad moesten verlaten.

Wat zijn dan die 'andere bronnen'? We doen hier aan bronvermelding zodat iedereen een bewering ook op zijn meriten kan beschouwen. Overigens, de HEM vermeldt meer dan u suggereert, maar dan moet men wel willen lezen en zoeken.

[Ingrid M.H.Evers]

Ligging van de H. Geestkapel

Bij het lokaliseren van de Heilige Geestkapel (...) stuiten we op een probleem. De HEM zegt daarover: gelegen aan de zuidzijde van de Markt.

Op pagina 207 van de Historische Encyclopedie Maastricht [HEM] wordt in het lemma ‘Grote H. Geest of Tafel van de H. Geest’ de Heilige Geestkapel gesitueerd ‘aan het H. Geeststraatje, zuidzijde Markt’. Dat ‘zuidzijde Markt’ is bedoeld als plaatsbepaling voor het weinig bekende straatje/steegje, niet als de plaats van de kapel.

Op pag. 220 is in het lemma ‘Heilige Geestkapel’ slechts te lezen: ‘gelegen aan de zuidzijde van de Markt’. De verwijzing naar het straatje is hier weggevallen. Dat is jammer en moet te zijner tijd geredresseerd worden. Maar gecombineerd met het lemma 'Grote H. Geest' en plattegrond nr. 7 is de globale ligging voor ieder weldenkend mens duidelijk genoeg.

[Ingrid M.H.Evers]

Topografische kaart van Maastricht in de 17e eeuw

de tekentjes op de kaarten acht ik onbetrouwbaar.

Waarom eigenlijk? De globale ligging van lang verdwenen kapellen blijkt op de plattegrond in de HEM zonder meer te kloppen. Dat de exacte ligging – aan het begin van de straat, of aan het eind, of juist halverwege - niet bekend was bij de maker van de kaart, kan hem niet kwalijk worden genomen. Men werkt met de gegevens die men heeft en die zijn voor de betreffende periode zeer schaars.

De plattegronden 1-7 in de Historische Encyclopedie Maastricht [HEM] zijn gebaseerd op, zij niet geheel identiek aan, het oorspronkelijk werk van dr. P.J.H. Ubachs in zijn proefschrift Twee heren, twee confessies (KU Nijmegen, 1975), zoals is aangegeven op pagina 641 van de HEM. Wie de moeite neemt dat boek erbij te nemen, vindt een keurige verantwoording van het materiaal (bladzijden lvii-lviii). Er was toen - en nog steeds - geen betrouwbare eigentijdse topografische plattegrond bekend voor Maastricht in de zeventiende eeuw, het periode van Ubachs' dissertatie. Ubachs verrichtte in 1970-1975 dan ook pionierswerk met zijn plattegronden. Hij distilleerde de gegevens uit een viertal bronnen: Von Geusau (over kloosters in Maastricht, in: PSHAL 1894), Van Nispen tot Sevenaer in de Monumenten van Geschiedenis en Kunst (1926 e.v.), het proefschrift van Ch. Ruys de Beerenbrouck over het Maastrichtse strafrecht (1895) en de limietbeschrijving van Eversen (1882). Recenter bronnen waren er niet.

Bij kaart 6: ‘Kapittels, kloosters, kerken en kapellen [omstreeks 1650]’ luidt de annotatie: ‘Hier zijn met zwarte blokjes de kerkelijke gebouwen ingetekend die omstreeks 1650 in Maastricht bestonden (…). De situering is juist, maar niet de ingenomen oppervlakte, die voor die tijd niet precies valt vast te stellen. De gegevens zijn ontleend aan de plattegrond van Von Geusau in de plattegrond van 1894.’ (Onderstreping van ondergetekende: IMHE).

Sinds Ubachs' in 1975 gepubliceerde inventarisatie is er over dit onderwerp niets verschenen dat hout sneed. Het is heel gemakkelijk veertig jaar na dato een pionier onderuit te halen, maar de feiten blijven bestaan: de St.-Catharinakapel lag aan de St.-Catharinagang en de H. Geestkapel aan het H. Geeststraatje. De St.-Nicolaasgasthuiskapel staat op de betreffende plattegronden uit 1975 en 2005 niet ingetekend en kan dus geen steen des aanstoots zijn. Dat in de HEM in 2005 op plattegrond nr. 7 een St.-Nicolaaswijkkapel is ingetekend halverwege de Brusselsestraat is niet van belang zolang niet is bewezen dat hij daar niet heeft gestaan.

[Theo Bakker]

Kruisheren

De Kruisheren hebben zeer zijdelings wel iets te maken met de Heilige Geestkapel, zo vertelt ons de HEM. Nadat in 1471 de kapel voor meer dan diensten aan de Armentafel geschikt gemaakt is (godsdiensten) preken de Jezuieten er tijdens de rekatholisatie (1579-1632) en geven catechismuslessen aan volwassenen. Dat wordt (in de 17e eeuw) tijdelijk overgenomen door de Kruisheren om niet nader aangeduide redenen. Waren de Jezuieten weer eens in ongenade gevallen? Andere bronnen dan de HEM noemen het jaartal 1639; dat had te maken met het feit dat de Jezuieten - met de Minderbroeders - weigerden de eed van trouw aan de Staatse regering af te leggen en de stad moesten verlaten.

[Ingrid M.H.Evers]

Onder dat draadje zit een mooie bibliografie over de kruisheren in Maastricht, Hermanw, waarvoor mijn dank. Maar met de H. Geestkapel hadden zij niets van doen.

[hermanw]

Viel dit niet onder de Kruisheren? Zie dan even dit draadje:
http://forum.mestreechonline.nl/showthread.php?t=1928

[Ingrid M.H.Evers]

Dat geldt ook voor mij: de komende maand heel weinig tijd voor serieuze 'buitenschoolse activiteiten'. Maar ik zal een oogje openhouden in bibliotheek en archief. Die (wijk)kapellen hebben nooit veel aandacht gekregen, mede omdat er nauwelijks archiefmateriaal over te vinden is. De meeste ervan lijken tegen het begin van de Franse Tijd (1794-1814) al opgeheven en/of afgebroken te zijn geweest.

[El Loco]

Heb even heel weinig tijd, Theo, maar wil er vanaf woensdag zeker dieper op ingaan. Ik heb zelf altijd het gevoel dat de plattegrond van Simon de Bellomonte (het tweede kaartje) het meest betrouwbaar is. Daarom is het ook zo jammer dat niet de hele middeleeuwse stad op die plattegrond is afgebeeld (o.a. de Catharinakapel niet).

[Theo Bakker]

Bij het lokaliseren van de Heilige Geestkapel, het belangrijkste instrument van de stedelijke armenzorg (Armentafel) stuiten we op een probleem. De HEM zegt daarover: gelegen aan de zuidzijde van de Markt. In diezelfde HEM staat op kaart 7 (in het kaartenkatern) de Heilige Geestkapel (5) halverwege het Heilige Geeststraatje afgebeeld.



Simon de Bellomonte geeft op diverse van zijn kaarten (1572-1588 ) de kapel S.Spiritus aan als gelegen aan de Grote Staat en dat doen ook alle uitgeverijen (Jansonius/Blaeu) in zijn kielzog. Alleen de opmetingskaart van 1587 laat vermoeden dat er een smalle doorgang was tussen Grote Staat en Heilige Geeststraatje.





Dr. E.Jaspar preciseert het nog verder: …laog de kapel vaan d’n Helligen Geis op de plaots boe later et hoes van de familie Thys gestanden heet en boe noe ziech de maggezijne vaan Wolf & Hertzdahl bevinde. Dat pand komt overeen met dat van parfumerie Douglas vandaag.
Jaspar vertelt ook nog dat naast het woonhuis tot het jaar 1870 (bouw Wolf & Hertzdahl?) een gangetje de verbinding tussen Grote Staat en Heilige Geeststraatje onderhield. Daarmee suggererende dat dit voordien niet het geval was.

In 1803 werd de kapel afgebroken en vervangen door een woonhuis, even in het midden latend of dat het woonhuis Thys was. Dat wil zeggen dat de kapel of wat er van over was ook op de maquette-kaart van 1748 voorkomt.




Is de ware locatie allang bekend en alleen aan mij - nieuwkomer - niet?
Ik heb ook nog nooit een afbeelding van de kapel kunnen vinden en de tekentjes op de kaarten acht ik onbetrouwbaar.