Klooster Zusters Onder de Bogen

[Ingrid M.H.Evers]

Tekeningen van Philippe van Gulpen en Jan Brabant

Heeft iemand foto's van het hierboven als waardevol omschreven interieur van dit deel van het klooster?
Heeft iemand tekeningen (foto's lijkt me niet waarschijnlijk) van de voorganger(s) van het poortgebouw?

Tekeningen van onder anderen Van Gulpen (1849) en Jan Brabant(ca. 1860) zijn te vinden in Tagage/Mes, Onder de Bogen (Maastricht 1983) p. 14. Beiden beeldden het vierkante torentje af in de hoek tussen de steunboog en de gevel van de hoge leenzaal Proosdij. Van de binnenhof van de Proosdij bestaat een overzichtstekening van Jan Brabant uit dezelfde periode, afgebeeld op pag. 18. Het torentje op de walmuur is afgebeeld op p. 22. Misschien dat Sjef die pagina's kan inscannen?

Van het (tegel)interieur heb ik in het boekje geen afbeeldingen gevonden, maar wie echt belang stelt in dit complex zou dit silhouetje (nr. 23) beter zelf kunnen aanschaffen. (€ 7?)

[Breur]

Lustrum in het zilver. 125 jaar liefdezusters van de H. Carolus

Uit: Lustrum in het zilver. 125 jaar liefdezusters van de H. Carolus Borromeus "Onder de Bogen " Maastricht 29 april 1962 - Nijmegen 1962.

Zelf heb ik hier één dag op de kleuterschool gezeten. Maar .... ik mocht onder schooltijd niet gaan plassen. De dag erna was ik niet meer die richting op te krijgen. Dag later zat ik in de bankjes bij de gemoedelijker zusters van de St. Lambertusschool.

[Ingrid M.H.Evers]

Claustraal huis (Sint Servaasklooster, , ook wel Huis Houba genoemd

Zo te zien een 18e eeuws kanunnikkenhuis. Heeft iemand daar informatie over?

Afgebeeld (afb. 557) in de Monumenten voor Geschiedenis en Kunst, Maastricht, dl. II, (1826-1953), pp. 596-597: 'St.-Servaasklooster nr. 8. Claustraal huis met gelijkstraatse, gebroken kap. Gesloopt' [voor 1953]. Eerste helft achttiende eeuw; kenmerkend is de poort die werd opgenomen in de gevel.

Een 'claustraal huis' was een kanunnikkenhuis aan de zgn. claustrale singel: een straat die het immuniteitsgebied (het eigen rechtsgebied) van een kapittel begrensde. Het Sint Servaasklooster en huidige Henric van Veldekeplein behoorden tot de claustrale ring van het kapittel van Sint Servaas.

Ik vermoed dat het pand werd gesloopt omstreeks 1915-1920. Het werd in 1912/1913 gefotografeerd door Alexander Simays in opdracht van de plaatselijke monumentencommissie en stond toen bekend als 'het huis Houba'. De foto maakte deel uit van een album met ruim honderd foto's van oude Maastrichtse gevels dat in 1913 werd aangeboden aan het gemeentebestuur.

Op 5 september 1915 maakte Simays opnieuw vier foto's op het Sint Servaasklooster, dit keer van 'een poort' aldaar. Ik heb geen bewijs dat het om hetzelfde pand gaat, maar dat is niet onwaarschijnlijk gezien het feit, dat de commissie alle oude panden (achttiende-eeuws of eerder) die dreigden te worden gesloopt, liet vastleggen. Van latere opnames (tot en met 1940) op het Sint Servaasbolwerk heb ik niets kunnen vinden.

Bron: onderzoeksgegevens ten behoeve van Ingrid M.H. Evers, Maastrichtse monumentenzorg in zwart/wit. Documentaire fotografie van Alexander Simays tussen 1912 en 1940, (Vierkant Maastricht, 33), Maastricht 2000.

[El Loco]

Aanpassing beschrijving diverse gebouwen

We hebben weer een schat aan nieuwe informatie, dus we kunnen weer verder met de puzzel die Onder de Bogen heet! Ik heb van SJEF begrepen dat er nog meer informatie zit aan te komen, dus de pret kan voorlopig niet op.

Met één van bovenstaande tekeningen kon ik niks aanvangen: de laatste van Ferry Schiffeleers. Ik heb 'm van alle kanten bekeken maar ik herken absoluut niets. Volgens mij is dit niet op het Onder de Bogen terrein. Ik vermoed zelfs dat het onderwerp van die tekening niet in Maastricht is te vinden. Maar ik kan me vergissen.

De nieuwe foto's en tekeningen leiden tot allerlei nieuwe inzichten en nopen tot een aantal correcties en aanvullingen:

* Allereerst het Noviciaatsgebouw, door mij hierboven beschreven als het meest hybride gebouw van het kloostercomplex, met een middeleeuwse onderbouw, een 17e eeuwse tussenverdieping en een 20e eeuwse bovenbouw. Niet dus.

Eén van de tekeningen van J. Brabant (hierboven rechts) laat pijnlijk duidelijk zien dat er rechts naast de hoge leenzaal een 17e of 18e eeuws woonhuis stond, het huis van ene dokter Germain, als ik het goed heb begrepen. In elk geval geen spoor te bekennen van een 13e eeuwse onderbouw. Klaarblijkelijk heeft de architect van het Noviciaatsgebouw in 1909/1910 het gebouw een extra historisch tintje willen meegeven door de eerste verdieping met dezelfde kolenzandsteen op te laten trekken als het naastgelegen middeleeuwse pand.

* Dankzij de tekeningen van J. Brabant weten we nu ook hoe de voorloper van het Poortgebouw tussen de bogen er heeft uitgezien:

Links de voorkant van het gebouw met inrijpoort en een uitkragende verdieping zonder ramen; rechts de hofzijde.

* Het gebouw wat mij persoonlijk het meest blijft intrigeren is de 13e eeuwse hoge leenzaal, of wat daar nog van over is. We weten nu dat er, na de afbraak van het torentje, weinig veranderd is aan de indeling van de gevel. Een half ondergrondse deuropening en twee kleine spleetramen zijn dichtgemetseld. Aan de hofzijde blijkt ook nog een stuk 13e eeuwse muur met gewelfbogen zichtbaar te zijn:

Het zou interessant zijn te weten of er binnen nog iets te zien is van de middeleeuwse oorsprong van dit unieke gebouw. Ingrid noemde hierboven al (post #8 ) dat zich daar ergens de verbindingsdeur met de Sint-Servaaskerk (via de bogen) moet bevinden/bevond. Hoe die verbinding er precies uitzag (een smalle doorgang in de muur? een loopbrug over de bogen heen?) blijft voorlopig nog de vraag.

[El Loco]

Kaartje terrein Sint-Servaasklooster 1859

Ik vond het door SJEF geplaatste kaartje van het gebied anno 1859 erg verhelderend en ik ben daar nog even op door gegaan door een legenda te maken voor het gebied grenzend aan het Sint-Servaasklooster:

G: Eerste kloosterkerk uit 1846, rond 1900 vervangen door huidige kerk
H en L': 17e eeuwse proosdij, in 1859 nog geheel intact, in 1909/1910 verhoogd met 1 of 2 verdiepingen
L²: Hoge leenzaal van de proosdij, 13e eeuws, deels bewaard
N: Poortgebouw van de proosdij met uitkragende verdieping; rond 1870 gesloopt voor het huidige Poortgebouw 'tussen de bogen'
L³: Huis dokter Germain (?), samen met onbekend, aangrenzend pand (L4) vóór 1909 gesloopt voor de bouw van het Noviciaatshuis
X: Huis Houba, door Ingrid hierboven beschreven (post #19); in elk geval vóór 1936 gesloopt voor de bouw van het Damespensionaat
Y: Voormalig claustraal huis, tegenwoordig kantoor Moraco; geen onderdeel van Onder de Bogen complex

[SJEF †]

Volkomen beside the point, maar wat is de betekenis van de spermatozoïden die door het kaartje van El Loco zwemmen..?

Als je goed gekeken hebt, dan zul je bemerkt hebben dat het een kadasterkaart is.
Op zulke kaarten worden rechte lijnen getekend als omkadering van een bepaald grondstuk; al dan niet met bebouwing (onroerend goed).
De kronkellijntjes hebben de betekenis dat een bepaald stuk onbebouwde grond op de kaart, toebehoort aan een ander stuk onbebouwde grond.

[SJEF †]

Klooster Zusters Onder de Bogen



Naam: Damespension Zusters Onder de Bogen Sint Servaasklooster 14 Maastricht
Type: kloosters;
Opdrachtgever: De Zusters van Liefde van de Heilige Carolus Borromeus, genaamd Onder de Bogen
Uitgevoerd: ja
Bestaand: ja
Architecten: Kayser, Joh. / 1870; Boosten, A.J.N. / 1935 - uitbreiding klooster met damespension; Boosten, A.J.N. / 1948 - herstel oorlogsschade;
Adres: Sint Servaasklooster 14, 6211 TE, Maastricht
Archiefgegevens: Stadsarchief Heerlen/AAB KL2, C25

Bijzonderheden: De zusters verzorgden onderwijs en ziekenverpleging in Maastricht.
Hun bijnaam, zusters Onder de Bogen, danken zij aan de enorme gemetselde luchtboog tussen hun kloostergebouw en de St.-Servaaskerk.
Boosten bouwde een grote vleugel, ter verzorging van bejaarde vrouwen, langs de straat.
De nieuwe gevel sloot qua hoogte en indeling aan aan het 19e eeuwse klooster.
Het grote verschil zat hem in het materiaal, de vensterafmetingen en de open, vlakke wanden.
De toegepaste (toen) lichte mergel en donkere basaltlava contrasteerden met de sombere 19e eeuwse baksteen.
De sokkelzone is in antracietgrijs evenals de grote, vierkante en in vlak reliëf omlijste vensters.
Het klooster, zowel als de Boosten-aanbouw zijn nog steeds in gebruik.
Het gehele kloostercomplex is Rijksmonument Jongere Bouwkunst 1850-1940.

Literatuur:

- Boogard, J. van den, Monumentengids Maastricht, (2001)26,57,70,1
- Mertens, P.A.M., Jongere bouwkunst. Architectuur en stedenbouw van 1850 tot 1940 in Limburg, (2001)82
- Bisscheroux, N., Architectuurgids Maastricht 1895-1995, (1997)19,28,32,3
- Tagage, S., Onder de Bogen, (1987)
- Annalen van de Broeders van de Onbevlekte Ontvangenis van Maria 1840 - heden.

[El Loco]

Hoe die verbinding er precies uitzag (een smalle doorgang in de muur? een loopbrug over de bogen heen?) blijft voorlopig nog de vraag.

De door SJEF geplaatste foto in post #27 (hier met wat minder contrast om het proostenpoortje rechts beter zichtbaar te maken). De steunen in de muur zouden een houten loopbrug tussen kerk en proosdij gedragen hebben.

Zoals gewoonlijk bij dit soort dingen roept het antwoord op de ene vraag weer minstens drie nieuwe vragen op:
1. De loopbrug heeft volgens bovenstaande foto aan de zuidkant van de noordelijk boog gezeten. Probleem is dat de hoge leenzaal (waar Ingrid het poortje naar de loopbrug meende gezien te hebben) zich aan de noordkant van die boog bevindt. Als de loopbrug op een bepaald moment aan deze kant gezeten heeft - en daar lijkt geen twijfel over mogelijk - dan kwam deze niet uit in de hoge leenzaal, maar in het rond 1870 afgebroken oude poortgebouw (het gebouw met de overkraging op de tekeningen van J. Brabant en Philippus van Gulpen).

2. De naam Proostenpoortje in de westbouw van de Sint-Servaas suggereert dat de proosten hier het kerkgebouw binnen gingen. Is het niet vreemd dat dit poortje zich op de begane grond bevindt? Je zou eerder een poortje op de eerste etage verwachten, op hetzelfde niveau als de loopbrug.

3. De aanwezigheid van een loopbrug is sowieso raadselachtig. Ik neem aan dat de straat Sint-Servaasklooster ook in vroeger dagen niet dusdanig druk was, dat de proosten hier regelmatig een kwartier stonden te wachten voordat ze veilig konden oversteken, zodat ze uiteindelijk maar een ongelijkvloerse kruising realiseerden... Was het om ongemerkt in of uit de kerk te kunnen komen? In het laatste geval mag je verwachten dat het hier om een dichte loopbrug ging.

Iemand met Dan Brown-achtige neigingen die het raadsel van de proosten verder tot een oplossing kan brengen?

[El Loco]

Ik neem aan dat de straat Sint-Servaasklooster ook in vroeger dagen niet dusdanig druk was, dat de proosten hier regelmatig een kwartier stonden te wachten voordat ze veilig konden oversteken, zodat ze uiteindelijk maar een ongelijkvloerse kruising realiseerden...

Alhoewel. Kijk eens wat ik hier op de zeer informatieve website http://forum.mestreechonline.nl vind:

Van 1391 is de eerste Maastrichtse heiligdomsvaart bekend. (...) De heiligdomsvaart van 1496 trok naar schatting 100.000 pelgrims.

100.000 pelgrims! En dat zwierf allemaal maar om die Sint-Servaas heen. Misschien vonden de proosten het toch niet chique om in vol ornaat, tussen het plebs door, de straat over te moeten.

[Ingrid M.H.Evers]

Het 'proostenpoortje' op het Sint Servaasklooster

Alhoewel. Kijk eens wat ik hier op de zeer informatieve website http://forum.mestreechonline.nl vind:

100.000 pelgrims! En dat zwierf allemaal maar om die Sint-Servaas heen. Misschien vonden de proosten het toch niet chique om in vol ornaat, tussen het plebs door, de straat over te moeten.

Wij zijn nu gewend aan voetgangersluwte in dit gebied, maar vergelijk het eens met Belgendag in de Grote Staat. Het Sint Servaasklooster was om meerdere redenen druk en vies. Denk aan 't Spijker, een enorme voorraadschuur van het kapittel voor granen en andere veldproducten, die daar werden aangeleverd door zakkendragers, met de handkar of met paard en wagen. Zij stond waar nu Monulphus en Gondulphus naar de duiven op de trap bij het zuidportaal staan te kijken, net ten zuiden van de tweede steunboog.
Bedenk ook dat aan het ene eind van de straat (Bouillonstraat) zich de ruiterwacht bevond. Aan het huidige Keizer Karelplein lagen paardenstallen. Dus altijd ruiters, lawaai en paardevijgen op de kinderkopjes in de relatief smalle doorgang onder de bogen. Ook de proosdij zelf was druk met veel bedrijfsgebouwen en komende en gaande leveranciers, boeren en andere pachters.

Het Vrijthof was eeuwenlang de exercitieplaats voor het garnizoen, zowel voor de voetsoldaten als voor de ruiterij. Wilde je de dagelijkse oefeningen vermijden, dan bleef alleen het Sint Servaasklooster over. Ook was de straat binnen de eerste stadsmuur de rechtstreekse verbinding tussen de Lenculenpoort (richting Tongeren) en de Oude Brusselsepoort of Tweebergenpoort (richting Brussel). En van daar ging het via het Eggerenstraatje (Statenstraat) en de Capucijnenstraat rechtstreeks verder naar de Lindenkruispoort (richting Bilzen en Smeermaas) en de Boschpoort (Maasmechelen, 's-Hertogenbosch).

Wat betreft de overlast van pelgrims en volk: die was de reden dat het kapittel al vroeg een aparte kerk voor de parochie liet bouwen (de St.-Jan). Op die manier kwam de gewone man nog slechts zelden in de kapittelkerk (St.-Servaas) en konden de heren de vele dagelijkse getijden - tot acht keer per 24 uur - onderhouden in betrekkelijke rust. (Straatlawaai, en geratel en geklikklak op de keien hielden de muren niet helemáál tegen).

Maar tijdens de grote jaarmarkt rond Sint Servaas (13 mei, met een kortere markt in het najaar, rond Sint Gillis) stonden wekenlang overal kraampjes op het Vrijthof en rondom de kerk, terwijl tal van dagelijkse venters overal hun waren uitstalden op de grond. Dat was dag en nacht een geweldige bende met een enorme toestroom van niet alleen pelgrims, maar ook van boeren en buitenlui.

De straat was dus beslist niet zonder gevaar voor passanten, zeker 's avonds en 's nachts. Straatverlichting bestond immers nauwelijks. Het privilege van de proost - een eigen verbinding boven de straat - was dan ook groot. Hij kon als enige van de kanunnikken die rond de kapittelkerk woonden ongehinderd door het ongewassen soldatenvolk en de idem stadsbevolking, de drukke straat oversteken naar de St.-Servaaskerk, via een overdekte passage en beschermd tegen weer en wind. En dat was in de standenmaatschappij van vóór de Franse Revolutie maar goed ook, want de proosten van Sint Servaas waren echt heel hoge heren van vaak buitenlandse adel. Die hadden een zeer grote waardigheid op te houden en keken natuurlijk ook naar hun eigen gemak.

Nota Bene
Het hierboven genoemde 'proostenpoortje' (zie # 33) is mijns inziens een pertinent onjuiste benaming voor de betreffende doorgang op huidig straatniveau. Ik ben bang dat dit weer eens een losse (VVV?-)flodder is die een ongecontroleerd eigen leven is gaan leiden.

Drs. (nu prof.dr.) Aart Mekking heeft met een groep doctoraalstudenten in de jaren 1980 groot onderzoek gedaan naar de bouwgeschiedenis van de St.-Servaaskerk, gepubliceerd in vier achtereenvolgende Publications. Ongetwijfeld is daar ook de verbinding met de proosdij in aan de orde gekomen. Dit onderzoek ligt ook aan de basis van zijn latere proefschrift. Ik heb momenteel geen tijd de verbinding tussen Proosdij en kerk bij hem na te zoeken, maar speciaal voor El Loco: de volledige serie Publications (vanaf 1863) is ook aanwezig bij de Stadsbibliotheek in Amsterdam. Mekkings proefschrift zal daar ook wel te vinden zijn.

[El Loco]

speciaal voor El Loco: de volledige serie Publications (vanaf 1863) is ook aanwezig bij de Stadsbibliotheek in Amsterdam.

Ik ga er zeker achteraan, Ingrid, maar puur voor de lol ga ik toch eerst nog even terug naar de door SJEF geplaatste foto van de binnenkant van de noordelijke boog, deze dus:


Het verminderen van het contrast van de foto (door mij) komt de kwaliteit van de foto niet ten goede, maar daardoor zie je wel soms meer relief op zo'n muur. Daardoor viel mij, behalve de door SJEF gesignaleerde steunen, ook een horizontale sleuf in het gesteente op (bij de rode pijlen). Zou die sleuf de bovenkant van een overdekte gaanderij kunnen zijn geweest? De steunen bij de witte pijlen zouden dan overblijfsels van de onderkant van een draagconstructie voor die gaanderij kunnen zijn. In dat geval past het poortje 2 eigenlijk veel beter bij het plaatje dan het 'proostenpoortje' 1.

Als ik nu weer naar de tekeningen van Brabant en Van Gulpen kijk, is de verleiding groot om de uitkraging op de eerste verdieping van het oude poortgebouw door te trekken langs de binnenzijde van de noordboog. Met behulp van Photoshop is het niet moeilijk de uitkraging op de tekening van J. Brabant te projecteren op een foto van het huidige Poortgebouw en deze te laten doorlopen langs de noordboog naar de Sint-Servaas. 't Is geen hogere wetenschap die ik hier beoefen, maar 't is toch leuk om je voor te stellen dat het er ongeveer zó zou kunnen hebben uitgezien:

(sorry voor dat monnikje; die verleiding kon ik niet weerstaan)

[Ingrid M.H.Evers]

Je had een kanunnikje moeten plaatsen, Loco! Dit soort kloosterbroeders uit de bedelorden kwam er bij de standbewuste kanunnikken en het veelal in uniforme kleding gestoken lekenpersoneel van het kapittel niet in!

Mooie 'reconstructie' overigens en het is heel goed mogelijk dat de door jou gemonteerde galerij de oorspronkelijke situatie nabij komt. Dat zou bij Mekking te vinden moeten zijn.

Maar of het poortje dat eerder hierboven als 'proostenpoortje' is opgevoerd (poortje 1) inderdaad toegang gaf tot deze gereconstrueerde gaanderij, waag ik net als jij te betwijfelen. Het strookt niet met het weinige wat mij over deze doorgang bekend is en al helemaal niet met wat ik twintig jaar geleden meen te hebben gezien op de eerste verdieping van het huidige klooster. Het potentiële poortje (hierboven op de fotomontage nummer '2') is dan ook een betere en waarschijnlijker kandidaat.

Nogmaals, hier moet gestudeerd worden! (Maar ik kom er even niet aan toe).

[Ingrid M.H.Evers]

Met één van bovenstaande tekeningen kon ik niks aanvangen: de laatste van Ferry Schiffeleers. Ik heb 'm van alle kanten bekeken maar ik herken absoluut niets. Volgens mij is dit niet op het Onder de Bogen terrein. Ik vermoed zelfs dat het onderwerp van die tekening niet in Maastricht is te vinden. Maar ik kan me vergissen.[# 25]

Recht vooruit zien we volgens mij een doorgebroken boog van de eerste stadsmuur, die van zuid naar noord door het hele complex loopt. Rechts een overdekte gaanderij die mij steeds heeft doen denken aan een afdak op de cour van een school.

Gebaseerd op de door SJEF geplaatste plattegrond uit Tagage/Mes, Onder de Bogen, vraag ik mij af of we hier niet van west naar oost kijken. We zouden dan staan op een open pleinje met rechts de St.-Servatiusschool waar dan dit afdak tegen de meest noordelijke muur staat, en links het ketelhuis.

[El Loco]

Je had een kanunnikje moeten plaatsen, Loco!

Probeer jij maar eens een leuk kanunnikje op het net te vinden, Ingrid, laat staan een aardig proostje

Het strookt niet met het weinige wat mij over deze doorgang bekend is en al helemaal niet met wat ik twintig jaar geleden meen te hebben gezien op de eerste verdieping van het huidige klooster.

Het moet in elk geval ergens in bouwdeel L² zijn geweest. Het Poortgebouw tussen de bogen komt niet in aanmerking; dat is pas gebouwd nadat het kapittel al was opgeheven. Ik kan me voorstellen dat er ergens in de zuidoostelijke hoek van de hoge leenzaal een deur is die toegang gaf tot het naastgelegen poortgebouw, dat op zijn beurt in verbinding stond met de loopbrug. Maar goed, da's voorlopig allemaal giswerk.

Ja, en nu willen we natuurlijk allemaal weten waar dat monnikje - dat een proostje moet voorstellen - gebleven is. Nou, hier is-ie dan, in het westwerk van de Sint-Servaas! Maar da's eigenlijk een ander onderwerp...

[SJEF †]

Voordeur Sint Servaasklooster 14.


Naamplaat op voordeur.



Foto van de kapel; 13 april 2008 tijdens Open Kloosterdag.



Kloostertuin; foto gemaakt tijdens Open Kloosterdag 13 april 2008.


Weekendlui 2008, afl 13.
Klooster Zusters Onder de Bogen + rommelmarkt de Heeg.